Η Μένια Σπαθάρη, κόρη του θρυλικού καραγκιοζοπαίχτη Ευγένιου Σπαθάρη μιλά στο WE
Τι συμβαίνει τελικά με την πατρότητα του Καραγκιόζη; Είναι Έλληνας ή Τούρκος; Ή μήπως απλά η αλήθεια βρίσκεται κάπου στη μέση;
Με αφορμή πρόσφατη επιστολή του πρεσβευτή της Άγκυρας στην Αθήνα, σύμφωνα με την οποία η Τουρκία διεκδικεί την “πατρότητα” του Καραγκιόζη, το NEWS 247 μίλησε με τη Μένια Σπαθάρη, κόρη του θρυλικού καραγκιοζοπαίχτη Ευγένιου Σπαθάρη, η οποία μας δίνει τα φώτα της επί του θέματος.
“Επειδή πολλοί μελετητές έχουν ασχοληθεί με το θέμα αυτό και άκρη δεν έχουν βγάλει, ακόμα η καταγωγή του θεάτρου σκιών είναι σκοτεινή. Οι μεν Έλληνες μελετητές, ο Κώστας Μπίρης, ο Θανάσης Φωτιάδης, αργότερα ο Γ. Κιουτσάκης και ο Β. Πούχνερ που ήταν στην Ελλάδα, όλοι αυτοί βασίστηκαν σε μαρτυρίες καραγκιοζοπαιχτών. Οι καραγκιοζοπαίχτες ακόμα και ο ίδιος ο παππούς μου, το μύθο που αναφέρει όταν ξεκίνησε να γράφει την ιστορία του θεάτρου σκιών , όπως την είχε ακούσει από το δάσκαλό του βασίστηκε σε τούρκικους μύθους. Τα γεγονότα διαδραματίζονται όλα στην Τουρκία, και αυτό είναι το μεγάλο μπέρδεμα”, τονίζει η κα. Μένια Σπαθάρη.
“Οι δικοί μας μελετητές αποδίδουν την καταγωγή του θεάτρου σκιών, προσοχή, του θέατρου σκιών και όχι του Καραγκιόζη, στο μυστηριακό θέατρο, στα Ελευσίνια μυστήρια και στα καβείρια μυστήρια και σαφώς μπορεί να έχουν δίκιο. Μετά ισχυρίζονται ότι με τον Μέγα Αλέξανδρο, ο οποίος μαζί με τις κατακτήσεις διέδιδε και τον πολιτισμό μας, το θέατρο σκιών έφτασε στην Ινδία τον 4ο αιώνα”, προσθέτει και συμπληρώνει:
“Από την άλλη πλευρά, οι Τούρκοι μελετητές βασίζονται και αυτοί σε μαρτυρίες αλλά έχουν βασιστεί σε ένα χρονογράφο της εποχής τον Ελία Τσελεπό, ο οποίος ήταν οδοιπόρος και «μάζευε» και αυτός μαρτυρίες”.
Οι ρίζες του Καραγκιόζη
“Οι ρίζες του θεάτρου σκιών, του Καραγκιόζη τοποθετούνται τόσο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και στη Βυζαντινή. Γενικά, υπάρχουν πολλές παραλλαγές του ίδιου μύθου. Αν πιάσουμε το μύθο του Σουλτάνου Ορχαν, που χρονολογείται γύρω στα 1220, οπότε είχε ιδρυθεί η οθωμανική αυτοκρατορία, θα δούμε ότι αναφέρει πως ο Σουλτάνος είχε έναν αξιωματικό ονόματι Κιουστερί . Τότε ο Ορχάν έχτιζε ένα τζαμί και είχε προσλάβει τον Karagöz και τον Χατζηβατ. Το έργο όμως δεν προχωρούσε, εκείνος θύμωσε και τους κρέμασε. Μετά μετάνιωσε και μελαγχόλησε”, αναφέρει.
“Η διαφορά μας με τους Τούρκους δεν είναι μεγάλη. Και εμένα ο παππούς μου διηγείται τον ίδιο μύθο απλώς με απλά λόγια, δεν ήξερε ονόματα αλλά δεν παύει να είναι η πιο διαδεδομένη εκδοχή”, σημειώνει και συνεχίζει:
“Ο Κιουστερί λοιπόν αποφάσισε να ζωντανέψει τις φιγούρες των δύο ηρώων που κρεμάστηκαν για να διασκεδάσει τον Ορχάν. Και αυτό και έγινε. Και έτσι υποτίθεται εδραιώθηκε το θέατρο τότε του Καραγκιόζη με τον Χατζηαβάτη και μάλιστα λένε ότι στο τάφο της Προύσας, γύρω στο 1400, είναι θαμμένος ο καραγκιοζοπαίχτης , ο Τσελεπί και όχι ο Καραγκιόζης που λένε”.
“Υπάρχουν γενικά κάποιες μικρολεπτομέρειες. Και εμείς από την πλευρά μας, αν χρησιμοποιήσουμε το θρύλο του Έλληνα του Υδρέου του Μαυρομάτη, μύθος και αυτός που τον υποστήριζε ο πατέρας μου, μπορούμε να πούμε ότι εκεί είναι θαμμένος ο Μαυρομάτης ο καραγκιοζοπαίχτης που ήταν στην Κωνσταντινούπολη και είχε μαθητή του τον Μπαρμπα Γιάννη τον Μπραχαλη που έφερε τον Καραγκιόζη στην Ελλάδα.
Αν χρησιμοποιήσουμε τον άλλο μύθο τώρα, πάλι από τον Τσελεπί, ο οποίος λέει ότι ο Καραγκιόζης ήταν αγγελιοφόρος του Μεγάλου Κωνσταντίνου, εκείνη τη περίοδο είχε ιδρυθεί η ελληνική βυζαντινή αυτοκρατορία, επίσημη γλώσσα δηλαδή ήταν η ελληνική. Ο Καραγκιόζης με αυτή τη λογική, όπως λένε και οι μελετητές, μπορούμε να τον μεταφράσουμε Μαυρομάτη, Karagöz στα τούρκικα”, τονίζει.
“Ένας Έλληνας βυζαντινός αυτοκράτορας δε θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει έναν Τούρκο υπήκοο οπότε θα θεωρηθεί ότι ήταν Έλληνας με το τούρκικο όνομα. Αυτό φυσικά ο Τσελεπί σαν Τούρκος δε θα το παραδεχτεί, εμείς όμως θα μπορούσαμε να το μεταφράσουμε έτσι. Οπότε η κατάσταση γύρω από τον Καραγκιόζη είναι πολύ μπλεγμένη”, υπογραμμίζει”.
“Τον Καραγκιόζη τον υιοθετήσαμε και εμείς και οι Τούρκοι. Οι Τούρκοι όταν είχαν κάνει τη φασαρία πριν το 2009 για τον Καραγκιόζη προφανώς ήθελαν να κατοχυρώσουν το όνομα Karagöz. Αν υπήρχε ακόμα το αιγυπτιακό θέατρο σκιών, γιατί ο τελευταίος αιγύπτιος καραγκιοζοπαίχτης πέθανε πριν λίγα χρόνια, τότε θα τον διεκδικούσαν και οι Αιγύπτιοι γιατί και εκείνοι είχαν θέατρο σκιών. Γιατί εκείνοι το μετέδωσαν στη Τουρκία και υπάρχει και εκεί άλλος μύθος. Οι Αιγύπτιοι θα διεκδικούσαν το όνομα Καραχουζ”, αναφέρει.
“Οι Τούρκοι θέλουν να κατοχυρώσουν το όνομα και ίσως για εμπορικούς σκοπούς, όπως εμπορεύονται και τον τάφο της Προύσας”, τονίζει και προσθέτει πως “Εμείς στην Ελλάδα διατηρούμε ένα θέατρο ζωντανό, το θέατρο σκιών μας είναι ζωντανό, έχουμε πάνω από 50-60 καραγκιοζοπαίχτες. Στην Τουρκία, δυστυχώς, το θέατρο σκιών προσπαθούν να το διασώσουν, είναι καθαρά μουσειακός ο Καραγκιόζης εκεί”.
“Δε βλέπω το λόγο να υπάρχει αυτή η διαμάχη γιατί οι καραγκιοζοπαίχτες, Έλληνες και Τούρκοι, ποτέ δεν ασχολήθηκαν με το θέμα της πατρότητας, ίσα ίσα αγκαλιάζονταν με τις φιγούρες τους σαν να κρατούν στα χέρια τους δυο αδέρφια. Τόσα χρόνια οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Ελλάδα υιοθετήσαμε δικά τους στοιχεία και υιοθέτησαν δικά μας και μάλιστα σήμερα οι Τούρκοι παίκτες αρχίζουν να χρησιμοποιούν πλαστικές φιγούρες όπως εμείς: Θα τους το απαγορέψουμε επειδή ήταν δική μας πατέντα; Όχι.”, τονίζει.
“Δεν υπάρχει λόγος διαμάχης, πρέπει να αγκαλιάσουμε το θέατρο σκιών και να το προβάλλουμε Έλληνες και Τούρκοι εξίσου. Τι θέλουν δηλαδή να μας απαγορεύσουν να παίζουμε Καραγκιόζη, θέατρο σκιών; Αυτό δεν γίνεται”.
Παράλληλα, ερωτηθείσα για το αν ο Καραγκιόζης ήταν πάντα αυτοσχεδιασμός, μας λέει: “Στην Ελλάδα, ο Καραγκιόζης ήταν ανέκαθεν αυτοσχεδιασμός, στην αρχή ήταν ατάκες και στη συνέχεια διαμορφώθηκαν σε έργα. Δηλαδή υπήρχε ο κορμός του έργου, η περίληψη, και μετά οι κλασικές παραστάσεις δηλαδή ειδικά από το 1900 και μετά, και στην ουσία αυτοσχεδίαζαν στη σκηνή”.
Οι διαφορές του τούρκικου και του ελληνικού Καραγκιόζη
“Οι Τούρκοι έχουν μικρή σκηνή, γιατί έχουν μικρές φιγούρες, ενώ στην Ελλάδα οι παλιοί καραγκιοζοπαίχτες συνηθίζανε να χρησιμοποιούν μεγάλη σκηνή που έφτανε μέχρι και τα 4 μέτρα. Ο πατέρας μου, για παράδειγμα, χρησιμοποιούσε σκηνή 2 μέτρων για να μπορεί να τη μεταφέρει. Οι δικές μας φιγούρες δεν έχουν καμία σχέση με αυτές των Τούρκων, είναι μεγάλες, πολύ όμορφες, καλοφτιαγμένες από δέρμα.
Οι Τούρκοι στο παίξιμο δεν έχουν τις δικές μας τις σούστες, χρησιμοποιούν τον πρώτο τρόπο που χρησιμοποιούσαμε εμείς στις φιγούρες, το ξύλο δηλαδή είναι μόνιμα καρφωμένο στη φιγούρα και η φιγούρα δεν βγαίνει να στρίψει.
Μετά υπάρχουν διαφορές στα κοστούμια. O Καραγκιόζης των Τούρκων είναι αρχοντικά ντυμένος, φοράει παπούτσια γιατί είναι άνθρωπος του σαραγιού, ενώ ο δικός μας είναι φτωχά ντυμένος, προσαρμοσμένος στην ελληνική κοινωνία. Το ίδιο και ο Χατζηαβάτης των Τούρκων είναι πιο περιποιημένος γιατί είναι του σαραγιού και αυτός”.
Η εξέλιξη του Καραγκιόζη
“Όταν ήρθε στην Ελλάδα ο Καραγκιόζης με τον Μπάρμπα Γιάννη τον Μπράχαλη- γιατί από εκεί ξεκινούν οι γραπτές μας πηγές- η μορφή του δεν είχε καμία σχέση με τη μορφή του τούρκικου Καραγκιόζη, και ούτε υπήρχε τότε το πλούσιο δέρμα στις φιγούρες. Τότε είχαμε το απλό χαρτόνι, τη κούτα, ήταν μαυρόασπρος ο Καραγκιόζης για αυτό λέμε ότι ο γνήσιος Καραγκιόζης τότε ήταν το σκαλιστό χαρτόνι.
Οι φιγούρες επίσης στην αρχή ήταν ελάχιστες, ενώ παιζόταν στα Καφενεία και είχε αρκετή βωμολοχία. Για αυτό και ήταν ένα θέαμα ακατάλληλο για γυναικόπαιδα. Περί τα 1900 άρχισε να εξελληνίζεται ο Καραγκιόζης, όταν και ο πατρινός Δημήτρης Σαρδούνης, γνωστός ως Μίμαρος, ο οποίος ήταν ψάλτης αποφάσισε να γίνει καραγκιοζοπαίχτης καθώς μαγεύτηκε από το θέατρο σκιών . Ήταν ο πρώτος την ουσία που άρχισε να εξελληνίζει τον καραγκιόζη. Άρχισε να γράφει τα πρώτα σενάρια, ήταν εκείνος που έγραψε τον Μέγα Αλέξανδρο και το καταραμένο φίδι, ενώ ήταν εκείνος που προσέθεσε το γιο του Καραγκιόζη, το κολλητήρι και πιο μετά το Νιόνιο, το θείο Διονύσιο για να σατιρίσει τους Ζακυνθινούς.
Επίσης, κατάργησε τη βωμολοχία και γενικά έκανε τον καραγκιόζη πιο ελληνικό. Γενικά, ο κάθε καραγκιοζοπαίχτης έβαζε τη δική του νότα και εμπλούτιζε με φιγούρες το θίασο. Για παράδειγμα, ο Γιάννης Μώρος που καταγόταν από τον Πειραιά έβαλε τον Σταύρακα, ο Ρούλιας εδραίωσε τη φιγούρα του μπάρμπα Γιώργου στη σκηνή κτλ”.
Ο δικός της Ευγένιος Σπαθάρης
Ζητώντας της να μας πει δύο λόγια για τον πατέρα της και πως τον έζησε εκείνη, μας αναφέρει:
“Ο πατέρας μου όταν ήταν σπίτι ήταν πάντα με το χαμόγελο, με το χιούμορ, τραγουδούσε, ζωγράφιζε αλλά ποτέ δεν έπαιζε καραγκιόζη στο σπίτι, πάντα εκτός και θα πηγαίναμε και εμείς μαζί.
Ο παππούς μου δεν άφηνε το πατέρα μου να γίνει καραγκιοζοπαίχτης και τελικά αποδείχτηκε ο πατέρας μου ακόμη καλύτερος, με την έννοια ότι προέβαλε τον Καραγκιόζη περισσότερο. Έτσι και ο πατέρας μου απέτρεπε τον αδερφό μου, γιατί πέρασε δύσκολα για να μας μεγαλώσει, το επάγγελμα του καραγκιοζοπαίχτη δεν ήταν εύκολο.
Ήθελε να σπουδάσουμε και από εκεί και πέρα ας κάναμε ό,τι θέλαμε. Έτσι, ο αδερφός μου έγινε σκηνοθέτης αλλά ασχολείται παράλληλα και με το αρχείο του πατέρα μας, απλώς εγώ ασχολήθηκα περισσότερο, είχα και αδυναμία στο πατέρα μου. Για αυτό είμαι σήμερα στο Μουσείο (Σπαθάρειο) και προσπαθώ να συνεχίσω το έργο του”.
“Εγώ από μικρή έλεγα πως όταν μεγαλώσω θέλω να γίνω καραγκιοζοπαίχτης”, αναφέρει, γελώντας.
“Καλά, καλά”, μου’λεγε θυμάμαι ο πατέρας μου, αλλά εγώ το είχα μέσα μου και στο σπίτι με τα παιδιά, ασχολούμαι, κάνω μιμήσεις. Δεν έχει σχέση που είμαι γυναίκα. Θυμάμαι όταν είχαν ρωτήσει τον πατέρα μου αν θα ήθελε μια γυναίκα να ακολουθήσει το επάγγελμα μια γυναίκα, πχ η εγγονής σας; Γιατί όχι εδώ οι γυναίκες πήγαν στο φεγγάρι, είπε”.