ΕΡΕΥΝΑ: Καρχαρίες και Ελληνικές θάλασσες Που βρίσκονται, ποσο επικίνδυνοι είναι;

ΣΤΗ ΦΩΤΟ ΔΙΠΛΑ. Λευκος καρχαρίας σε…Ελληνική θαλασσα!!! που αλιεύτηκε στο Παλιούρι της Χαλκιδικής το 1985. Γενικά ο λευκός καρχαρίας μπορεί να έχει μέγιστο μήκος τα 8 μέτρα και μέγιστο δημοσιευμένο βάρος τα 3400 κιλά. Ωκεανόδρομο ψάρι. Βρίσκεται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας και είναι ένας από τους κυριότερους θηρευτές των ωκεανών… (top predators).

Γράφουν οι Ωκεανογράφοι, Ιωσήφ Μακρής ( iosifmakris416@hotmail.com) και Δρ Δημήτρης Δαμαλάς shark@ath.hcmr.gr
Καρχαρίες, ζώα παρεξηγημένα ; ίσως, πολλοί από εμάς έχουμε δει την ταινία τρόμου του Steven Spielberg «Τα σαγόνια του καρχαρία / JAWS» βασισμένη στο ομώνυμο best selling μυθιστόρημα του Peter Benchley (1974).
Η συγκεκριμένη ταινία είχε μεγάλο αντίκτυπο στον κόσμο, δίνοντας μία λάθος εικόνα για τους καρχαρίες, παρουσιάζοντας τον μεγάλο λευκό καρχαρία ως μια ανθρωποφάγα δολοφονική μηχανή. Φυσικά η εικόνα που έχουν σήμερα οι άνθρωποι για αυτά τα ζώα είναι εντελώς διαφορετική, τουλάχιστον έτσι θέλουμε να πιστεύουμε, και αυτό γιατί η επιστήμη έχει ανακαλύψει αρκετά για αυτά τα ζώα και φυσικά έχει ενημερώσει τον κόσμο, έτσι ώστε να αποκατασταθεί η αλήθεια για αυτούς.
.
Yπάρχουν πολλά ακόμα που θέλουμε να μάθουμε για αυτά τα ζώα, να αναφέρουμε επίσης ότι ορισμένα είδη καρχαριών απειλούνται με εξαφάνιση λόγο της υπεραλίευσης, και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος.
Ο άνθρωπος θανατώνει εκατομμύρια από αυτούς κάθε χρόνο και μία πρόσφατη έρευνα έδειξε ότι θανατώνονται 100 εκατομμύρια καρχαρίες ετησίως ! δηλαδή 190 καρχαρίες το λεπτό !..
Όπως και οι τίγρης και τα λιοντάρια στην στεριά, έτσι και οι καρχαρίες στην θάλασσα βρίσκονται στην κορυφή της θαλάσσιας τροφικής αλυσίδας.
Οι καρχαρίες ανήκουν στη υπόταξη καρχαριοειδή, τάξη πλευροτρηματικοί. Ο σκελετός τους είναι αποκλειστικά κατασκευασμένος από χόνδρο / Χονδριχθύες, δηλαδή μία κατηγορία ψαριών που επίσης περιλαμβάνει τα σελάχια και τις χίμαιρες.
Υπάρχουν 457 είδη καρχαριών, 47 από αυτά βρίσκονται στην Μεσόγειο Θάλασσα.
Ο μεγαλύτερος καρχαρίας είναι ο Φαλαινοκαρχαρίας (Rhincodon typus) με μέγιστο μήκος τα 18 μέτρα ο οποίος είναι ακίνδυνος και τρέφεται αποκλειστικά με πλαγκτόν/καρκινοειδή, ενώ ο μικρότερος καρχαρίας είναι ο «νάνος» με μήκος 15 εκατοστά.
Σύμφωνα με τον «Κατάλογο Των Θαλάσσιων Ιχθύων Της Ελλάδος» του Κ. Παπακωνσταντίνου (1988), αναφέρονται 35 είδη καρχαριών στις ελληνικές θάλασσες

Σας παρουσιάζουμε μία λίστα με συχνές ερωτήσεις και απαντήσεις για τους καρχαρίες στην Ελλάδα. Οι απαντήσεις έχουν δοθεί από τον ειδικό σε αυτά τα θέματα, Δρ Δημήτρη Δαμαλά, Ωκεανογράφο του Ελληνικού κέντρου θαλάσσιων ερευνών.

1. Σε ποια βάθη κολυμπούν; Ποίοι καρχαρίες κολυμπούν στις ανοικτές θάλασσες;
Υπάρχουν καρχαρίες που συναντώνται στα επιφανειακά στρώματα της θάλασσας και άλλοι που προτιμούν μεγάλα βάθη ζώντας στην επιφάνεια του βυθού (βενθικοί ή βαθύβιοι καρχαρίες) και σε βάθη που φτάνουν ή ξεπερνούν τα 2000 μέτρα.

Χαρακτηριστικά είδη που συναντώνται στα επιφανειακά στρώματα της θάλασσας:
Prionace glauca, Isurus oxyrinchus, Lamna nasus, Carcharodon carcharias, Alopias vulpinus Μερικά βαθύβια είδη: Hexanchus griseus, Squalus acanthias, Oxynotus centrina. Επίσης, άλλοι συχνάζουν σε παράκτιες περιοχές (παράκτιοι καρχαρίες-coastal sharks) ενώ άλλοι στην ανοικτή θάλασσα (πελαγικοί καρχαρίες-pelagic sharks). Στις ανοιχτές θάλασσες κυρίαρχα είδη είναι: ο γλαυκός καρχαρίας, Prionace glauca, ο ρυγχοκαρχαρίας, Isurus oxyrhinchus και ο καρχαρίας αλεπού, Alopias vulpinus.

2. Σε ποιά ελληνική θάλασσα συχνάζουν περισσότερο; Αιγαίο, Ιόνιο ή Κρητικό πέλαγος;
Μία κατηγοριοποίηση των ελληνικών θαλασσών είναι: Αιγαίο πέλαγος, Ιόνιο πέλαγος και Λεβαντίνη (Νότια της Κρήτης έως Αφρική και ακτές Μέσης Ανατολής). Συναντώνται παντού. Μελέτη πάνω στους τους μεγάλους πελαγικούς καρχαρίες φανέρωσε ότι είναι πιο άφθονοι στην Λεβαντίνη και σπανιότεροι στο Αιγαίο, με το Ιόνιο κάπου ενδιάμεσα. Αυτό μπορεί να οφείλεται είτε στην εντατικότερη αλιεία που έχει υποστεί το Αιγαίο, είτε στο ότι επειδή ακριβώς είναι πελαγικοί αποφεύγουν κλειστές θάλασσες και προτιμούν να μένουν μακριά από τις ακτές, οπότε το Αιγαίο δεν είναι ιδεώδες γι’ αυτούς. Αντίθετα, μεγάλες συγκεντρώσεις βενθικών καρχαριών (π.χ. Galeus melastomus, Squalus acanthias, Scyliorhinus canicula) συναντώνται στην περιοχή των Κυκλάδων και του Ιονίου.

3. Κυκλοφορούν στις ελληνικές θάλασσες καρχαρίες που από την συμπεριφορά τους χαρακτηρίζονται ως επικίνδυνοι για τον άνθρωπο;
Περισσότερα στοιχεία για επιθέσεις καρχαριών σε ανθρώπους στα “Shark Attack Files” : http://www.flmnh.ufl.edu/fish/sharks/statistics/species2.htm. Ασφαλώς και υπάρχει το ενδεχόμενο! Εκεί ζούνε άλλωστε, στη θάλασσα, και εμείς μπαίνουμε στον κόσμο τους.
Αν και οι αριθμοί τους είναι πάρα πολύ μικροί συγκρινόμενοι με άλλες περιοχές του κόσμου (Ν. Αφρική, Αυστραλία, Φλόριντα Η.Π.Α.). Όπως προείπαμε οι μεγάλοι πελαγικοί καρχαρίες προτιμούν την ανοικτή θάλασσα, οπότε πολύ σπάνια θα επισκεφτούνε ακτές.
Ο διαβόητος λευκός καρχαρίας, βέβαια, είναι παράκτιο είδος, αλλά πλέον είναι τόσο σπάνιος που θεωρείται απειλούμενο είδος.

5. Μήπως καταγράφηκε στο παρελθόν εμφάνιση καρχαρία σε ελληνική ακτή ή ακόμη επίθεση καρχαρία σε άνθρωπο;
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα του Μ. Μπαρδάνη (www.naxosdiving.com) έχουν καταγραφεί 14 επιθέσεις καρχαριών (11 θανάσιμες) τα τελευταία 161 χρόνια στις ελληνικές θάλασσες. Όσοι αρμενίζουν στις ελληνικές θάλασσες με κότερα, εξωλέμβιους ή αλιευτικά βλέπουν (όχι συχνά) φτερά καρχαριών να σκίζουν το νερό, όχι σε πολύ μεγάλη απόσταση από την ακτή. Η πλέον πρόσφατη ήταν το 1981 στον Παγασητικό. Παλαιότερα, επιθέσεις έχουν καταγραφεί σε Κέρκυρα, Δωδεκάνησα, Κρήτη, Παγασητικό, Σαρωνικό.

6. Κινδυνεύουν οι λουόμενοι; Πρέπει να είναι προσεκτικοί όσοι ασχολούνται με θαλάσσια σπορ; Εάν ναι σε ποια σημεία ο κίνδυνος είναι περισσότερο αυξημένος;
Όπως είπαμε όσοι κολυμπάνε κοντά στις ακτές έχουν πολύ μικρές πιθανότητες να πάθουν κάτι. 30 σχεδόν χρόνια δεν έχει παρατηρηθεί επίθεση. Όσοι ξανοίγονται με σκάφη μακριά από τις ακτές και θέλουν να βουτήξουν στα βαθιά νερά σαν ξεχωριστή εμπειρία, να ξέρουν ότι αυξάνονται οι πιθανότητες να συναντήσουν κάποιο μεγάλο ζώο.
Έχει παρατηρηθεί (στο εξωτερικό) ότι οι καρχαρίες πολύ συχνά επιτίθενται σε windsurfers (ιστιοσανίδες) και σε ψαροτουφεκάδες. Στους πρώτους γιατί όταν ξαπλώνουν πάνω στην ιστιοσανίδα και αφήνουν στο νερό τα πόδια και χέρια τους μοιάζουν καταπληκτικά με φώκιες και τους επιτίθενται. Στους δεύτερους γιατί η μυρωδιά του αίματος από τα πληγωμένα ψάρια που κουβαλάνε μαζί τους οι ψαροτουφεκάδες προσελκύει τους καρχαρίες.

7. Υπάρχει συγκεκριμένο σημείο στην ελληνική θάλασσα όπου παρατηρείται μεγάλος αριθμός καρχαριών;
Με επιστημονικά δεδομένα μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι στα ανοιχτά της Νότιας Κρήτης (Λεβαντίνη) και αρκετά μίλια από τις ακτές, είναι σχετικά πιο άφθονοι οι πελαγικοί καρχαρίες. Από συζητήσεις με ψαράδες, αυτοί υποστηρίζουν ότι ανάμεσα Κύθηρα και Κάβο Μαλιά καθώς και ανοιχτά του Καστελόριζου είναι πολύ συχνοί. Να υπενθυμίσουμε από τον Ηρόδοτο και τους Περσικούς πολέμους ότι ο Περσικός στόλος καταστράφηκε από κακοκαιρία ανοιχτά του όρους Άθω (όπου είναι σήμερα το Άγιο Όρος) και οι ναυαγοί κατασπαράχτηκαν από τα πολυάριθμα κήτη.

8. Οι καρχαρίες είναι τελικά παρεξηγημένο ψάρι; Πως πρέπει να συμπεριφερθεί ένας άνθρωπος εάν τύχει και εμφανιστεί καρχαρίας στη θάλασσα που κολυμπά ή βρίσκεται με τη βάρκα του;
Ασφαλώς και υπάρχει κάποια παρεξήγηση. Κάθε χρόνο παγκόσμια σκοτώνονται 5-10 άνθρωποι από καρχαρίες, ενώ με την αλιεία θανατώνονται πάνω από 100.000.000 καρχαρίες! Δεν είναι βέβαια κατοικίδια ζώα οι καρχαρίες και αυτές οι σκηνές που κάποιοι κολυμπούν μαζί και χαϊδεύουν καρχαρίες μπορεί να θεωρηθούν και παραπλανητικές. Θεωρητικά πάντα, θα πρέπει να αποφεύγονται οι απότομες και σπασμωδικές κινήσεις που τραβούν την προσοχή των καρχαριών. Επίσης είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι στην περιοχή του ρύγχους και αν κάποιος/-α έχει τα κότσια θα μπορούσε να τον χτυπήσει εκεί για να τον αποτρέψει. Όλα αυτά είναι θεωρίες, έχουν γίνει έρευνες-πειράματα από το Αμερικάνικο ναυτικό από πολύ παλιά για να εφευρεθούν χημικές ουσίες ή στολές που θα προστάτευαν από καρχαρίες, χωρίς κάτι ιδιαίτερα αποτελεσματικό.
Γενικά, οι άνθρωποι δεν είναι το …αγαπημένο τους φαγητό! Συνήθως μας συγχέουν με κάποια φώκια και αφού επιτεθούν και συνειδητοποιήσουν το λάθος τους δεν επανέρχονται. Βέβαια τα τραύματα μπορεί να είναι ήδη πολύ σοβαρά.

9. Οι έλληνες ψαράδες αλιεύουν τον καρχαρία; Υπάρχει οργανωμένη αλιεία του καρχαρία στην Ελλάδα;
Ο καρχαρίας είναι ο γνωστός «γαλέος» που πωλείται στις ταβέρνες και στα super market. Πολύς κόσμος δεν ξέρει ότι ο γαλέος είναι καρχαρίας. Όλα τα είδη πωλούνται με την ονομασία αυτή σαν φιλέτο. Τα μικρά σκυλοψαράκια πωλούνται ολόκληρα και τα κάνουν σούπα συνήθως. Οι μεγάλοι πελαγικοί καρχαρίες πιάνονται συνήθως στα επιφανειακά παραγάδια που αλιεύουν για ξιφίες ή τόννους. Άλλα είδη (σκυλάκια-κεντρόνια) πιάνονται είτε με τράτες είτε με παραγάδια του βυθού ή ακόμα και με δίχτυα. Δεν «τρελαίνονται» οι ψαράδες να πιάνουν καρχαρίες. Συνήθως τους πληρώνονται από τον έμπορα 2 Ευρώ/κιλό ενώ στις ψαραγορές φθάνουν να πωλούνται 5-7 Ευρώ/κιλό. Άλλα ψάρια είναι αυτά που κυνηγάνε να πιάσουν, πιο πολύτιμα (ξιφίες, τόννους, συναγρίδες, σφυρίδες, μπαρμπούνια κλπ.)
Άρα, δεν υπάρχει οργανωμένη αλιεία που να στοχεύει καρχαρίες. Υπάρχουν περιστασιακά κάποιοι που βγαίνουν με «σκυλοπαράγαδα» που είναι χοντρά παραγάδια με σύρμα αντί για πετονιά (για να μην κόβεται από τα δόντια τους) και ψαρεύουν σαπουνάδες και κεντρόνια στα μεγάλα βάθη. Αν η αξία τους στην αγορά ανέβει μελλοντικά, δεν πρέπει να αποκλειστεί η περίπτωση να στραφούν αρκετοί σε αυτό το είδος αλιείας.

10. Η ελληνική νομοθεσία απαγορεύει την αλιεία ορισμένων ειδών καρχαριών που απειλούνται με εξαφάνιση ή όχι;
Ιδιαίτερες δεσμεύσεις της χώρας μας υπάρχουν για προστασία συγκεκριμένων ειδών καρχαριών (λευκός καρχαρίας, καρχαρίας προσκυνητής). Γενικά η νομοθεσία της Ε.Ε. έχει δεχτεί κριτική σε αυτό το σημείο. Άλλες χώρες εκτός Ε.Ε. (ΗΠΑ, Καναδάς, Ν. Αφρική, Αυστραλία) έχουν λάβει εδώ και πολλά χρόνια αυστηρά μέτρα για την προστασία συγκεκριμένων ειδών, είτε απαγορεύοντας τελείως την αλιεία τους (λευκός καρχαρίας) είτε θέτοντας όρια στην ετήσια αλιευτική παραγωγή.

11. Είναι επιβεβλημένη η ενημέρωση τόσο των ψαράδων όσο και των ελλήνων για το τι εστίν καρχαρίας δεδομένο του ότι θεωρείται από τους περισσότερους ψάρι “δολοφόνος”;
Οι ψαράδες δεν φοβούνται τους καρχαρίες όσο ίσως οι περισσότεροι από εμάς. Τους βλέπουν σαν κέρδος άλλωστε. Εξάλλου δεν προκαλούν κάποια ιδιαίτερη ζημιά σε αυτούς ή στα εργαλεία τους. Π.χ. τα δελφίνια ή οι φώκιες προξενούν πολύ μεγάλες ζημιές στα δίχτυα τους και σίγουρα τα ‘αντιπαθούν’ περισσότερο…
Πάντως όταν πιάνουν καρχαρία, ακόμα κι αν έχουν αποφασίσει ότι δεν αξίζει να τον εμπορευτούν, υπάρχει μία πρακτική να μην τον αφήσουν ελεύθερο, αλλά να τον θανατώνουν.
Θα πρέπει να επισημανθεί η διαφορά π.χ. των κυνηγών με τους ψαράδες. Οι κυνηγοί σκοτώνουν για σπορ, ενώ οι ψαράδες κατ’ απαίτηση δικιά μας. Είμαστε με μία έννοια «κλεπταποδόχοι» ως πελάτες-καταναλωτές, αν θεωρήσουμε ότι τα ζώα αυτά αφαιρούνται από την θάλασσα για να εμπορευτούν. Μάλλον οι καταναλωτές θα έπρεπε να ενημερωθούν περισσότερο για την απειλή που λέγεται άνθρωπος και δοκιμάζει τους πληθυσμούς των καρχαριών.

12. Έχουν γίνει έρευνες-στατιστικά στοιχεία για τους “ελληνικούς” καρχαρίες;
Δυστυχώς, επειδή οι καρχαρίες δεν είναι πολύτιμα εμπορικά είδη, δεν αποτέλεσαν ποτέ προτεραιότητα στις έρευνες-μελέτες όχι μόνο των Ελληνικών ερευνητικών κέντρων αλλά ούτε και του εξωτερικού.
Γνωρίζουμε λιγότερα από όσο θα περίμενε κανείς και αυτό αποτελεί την μεγάλη ανησυχία της επιστημονικής κοινότητας. Έχει ξεκινήσει μία μεγάλη προσπάθεια τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο να εκτιμηθεί η κατάσταση των αποθεμάτων καρχαριών γιατί υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις για μείωση σε βαθμό απειλής για την ύπαρξή τους.
Για την Ελλάδα και στα πλαίσια Ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος (Project 97/050 DG XIV – Bycatches and discards of sharks in the large pelagic fisheries of the Mediterranean Sea) μελετήθηκαν κατά την 4-ετία 1998-2001 οι συλλήψεις πελαγικών καρχαριών από τον ελληνικό αλιευτικό στόλο, ενώ η έρευνα συνεχίζεται στα πλαίσια κάποιων διατριβών. Επίσης στα πλαίσια του Εθνικού Προγράμματος Συλλογής Αλιευτικών Δεδομένων, από το 2002 η Ελλάδα δηλώνει στις ετήσιες εκθέσεις της προς την Ευρ. Επιτροπή και τις συλλήψεις πελαγικών καρχαριών. Η πληροφορία αυτή δεν δίνεται σε επίπεδο είδους. Τέλος, στα πλαίσια του διεθνούς ερευνητικού προγράμματος MEDITS , από το 1994 μελετώνται συστηματικά τα βενθικά αποθέματα της Μεσογείου με πειραματικές δειγματοληψίες σε μηχανότρατες.
Δυστυχώς, επειδή δεν υπάρχουν στοιχεία από το μακρινό παρελθόν, είναι αδύνατη η σύγκριση, ώστε να φανεί αν υπάρχει κάποια φανερή μείωση ή όχι στους πληθυσμούς τους.
Η βάση δεδομένων του FAO (Food and Agricultural Organization of the United Nations) δίνει για την Ελλάδα τα ακόλουθα στοιχεία:
Από το 1950 μέχρι το 2007 η μέση ετήσια παραγωγή καρχαριών και σαλαχιών (χονδριχθύων) ήταν 1140 μετρικοί τόνοι (min 500 – max 2500).
Η ΕΣΥΕ (Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας www.statistics.gr) στα ετήσια δελτία Εθνικής παραγωγής από το 1982 έως το 2006 δίνει τιμές:
Γαλέοι: 334 μετρικοί τόνοι (μέση παραγωγή 25ετίας)
Σκυλόψαρα: 200 μετρικοί τόνοι (μέση παραγωγή 25ετίας)
Δυστυχώς δεν ξέρουμε η κατηγορία «Γαλέοι» ή «Σκυλόψαρα» ποια είδη περιλαμβάνει, υπάρχει μεγάλο κενό. Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό.

13. Υπάρχει κάποιο άλλο στοιχείο που είναι σημαντικό να επισημανθεί;
– Θα πρέπει να διευκρινιστεί γιατί οι καρχαρίες κινδυνεύουν τόσο πολύ σε σύγκριση με άλλα ψάρια που αλιεύονται με μεγαλύτερη ένταση. Οι καρχαρίες βρίσκονται στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας. Μέσα στους αιώνες εξελίχτηκαν έτσι ώστε οι φυσικοί τους εχθροί να είναι ελάχιστοι. Κατά συνέπεια προσαρμόστηκαν σε αυτά τα δεδομένα. Έτσι, μεγαλώνουν με πολύ αργούς ρυθμούς, ενηλικιώνονται-ωριμάζουν σε μεγάλη σχετικά ηλικία και γεννούν λίγα σχετικά μικρά. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες και ιδιαίτερα η αλιεία, εισήγαγε έναν παράγοντα θνησιμότητας που από τη φύση τους δεν ήταν προετοιμασμένοι να αντεπεξέλθουν. Σύγχρονες εργασίες στον Ατλαντικό Ωκεανό μιλάνε για δραματική μείωση ορισμένων ειδών (έως και 80%). Ειδικοί υποστηρίζουν ότι οι καρχαρίες δεν μπορούν να υποστηρίξουν επαγγελματική αλιεία και αναφέρουν παραδείγματα όπου όταν η αλιεία στράφηκε στους καρχαρίες τα αποθέματα κατάρρευσαν και δεν έχουν επανέρθει εδώ και δεκαετίες (Galeorhinus galeus στην Καλιφόρνια πριν το 1950, Lamna nasus στις Καναδικές ακτές δεκαετία του ’60, Cetorhinus maximus, Ιρλανδία δεκαετία του ’50 και ‘60).
– Αν και το κρέας τους δεν έχει ιδιαίτερη αξία, τα πτερύγιά τους θεωρούνται εξαιρετική νοστιμιά στην κουζίνα της Άπω Ανατολής και γι’ αυτό είναι σύνηθες το φαινόμενο να αφαιρούνται τα πτερύγια και να απορρίπτεται το υπόλοιπο σώμα.
– Η αναπαραγωγή είναι εσωτερική (όπως δηλαδή και στους ανθρώπους), υπάρχουν όργανα σύζευξης («γονοπόδια» ονομάζονται στα αρσενικά) και το ζευγάρωμα είναι αρκετά βίαιο. Σε ορισμένα είδη τα θηλυκά έχουν διπλάσιο πάχος τοιχώματος στο δέρμα τους ώστε να αντέχουν στα δαγκώματα των αρσενικών.
– Έχει παρατηρηθεί ότι δεν εμφανίζουν καρκινοπάθειες και αυτή η ιδιαιτερότητά τους, έχει εξάψει το ενδιαφέρον των επιστημόνων, προσπαθώντας να βρουν την αιτία. Πειράματα με φαρμακευτικές ουσίες-σκευάσματα από χόνδρινο σκελετό καρχαρία ή με χάπια σκουαλένιου (μία ουσία που υπάρχει στο συκώτι τους) δεν ήταν ενθαρρυντικά μέχρι σήμερα.

Ευχαριστίες
Θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ωκεανογράφο του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών, Δρ Δημήτρη Δαμάλα για τις πολύτιμες πληροφορίες, υλικό και τα σχόλια του, τον Μανώλη Μπαρδάνη εκπαιδευτή αυτόνομης και ελεύθερης κατάδυσης (PADI, CMAS,EOYΔATK, EFR) για την βοήθεια του και το πολύτιμο φωτογραφικό του υλικό.

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Economidis, P.S., Koutrakis, E., 2001. Common names of comercially important Hellenic marine organisms. Aristotle University, Unpublished Technical Report.
Papaconstantinou, C., 1988. Check-list of marine fishes of Greece. Fauna Graecia. Athens: National Centre for Marine Research and Hellenic Zoological Society: 257 pp.
Ζωολογία, τόμος 11. εκπαιδευτική ελληνική εγκυκλοπαίδεια. Εκδοτική Αθηνών.