Η Άλωση της Πόλης: παραλειπόμενα και παρανοήσεις

Στις 29 Μαίου, η Κωνσταντινούπολη κατελήφθη από τους Οθωμανούς. Όλοι μιλάμε για την Άλωση σαν να γνωρίζουμε τι ακριβώς συνέβη, όμως η λαϊκή αφήγηση Ελλήνων και Τούρκων είναι γεμάτη ανακρίβειες και παραλείψεις. Για παράδειγμα, λίγοι ξέρουν ότι
στο μεγαλύτερο μέρος της η Πόλη ήταν ερειπιώνας κι ότι σημαντική μερίδα της Ορθόδοξης εκκλησίας υπέσκαψε τον αγώνα των Αυτοκρατόρων να την σώσουν.
Η Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και το πέρασμά της από τον χριστιανικό στον ισλαμικό κόσμο αναγνωρίζεται ως γεγονός-σταθμός της παγκόσμιας ιστορίας. Στις αφηγήσεις των δύο λαών την ιστορία των οποίων περισσότερο επηρέασε, Ελλήνων και Τούρκων, παρελαύνουν μύρια στερεότυπα. Τα περισσότερα καταρρίπτονται εύκολα, με αναφορά στις ιστορικές πηγές.
Ωστόσο, οι ίδιες οι περιστάσεις της Άλωσης παραμένουν ομιχλώδεις, και πηγές μεταγενέστερες του γεγονότος γεννούν μεγάλη σύγχυση.
Η στερεότυπη λαϊκή αφήγηση κι ένα τουρκικό ποίημα
Σε ένα σημείο συναντούνται η στερεότυπη ελληνική και τουρκική λαϊκή αφήγηση. Εκεί που κάνουν λόγο για μία περίλαμπρη ελληνική μεγαλούπολη, πρωτεύουσα του μεσαιωνικού ελληνισμού, που –μετά από μία απελπισμένη και αιματηρή αντίσταση– δίνει τη θέση της σε xorisorianews.gr μία περίλαμπρη τουρκική πρωτεύουσα, την ΙστάνμπουλΑυτή είναι η σωστή προφορά του τουρκικού ονόματος της Πόλης..

Η Κωνσταντινούπολη στο Χρονικό της Νυρεμβέργης που εκδόθηκε μόλις 50 χρόνια μετά την άλωση.
Το πόσο ριζωμένη είναι η αντίληψη αυτή στην τουρκική λαϊκή αφήγηση απηχείται στο ποίημα 857Το έτος 857 του ισλαμικού ημερολογίου αντιστοιχεί στο δικό μας 1453.. Το έγραψε το 1920 μεσούντος του ελληνοτουρκικού πολέμου στην Μικρά Ασία, για προπαγανδιστικούς λόγους, ο γεννηθείς στην Θεσσαλονίκη Ναζίμ Χικμέτ ΡανNâzım Hikmet, προτού φύγει στους σοβιετικούς του παραδείσους και γίνει αγαπημένο παιδί της ελληνικής αριστερίζουσας διανόησης:
«Αυτή είν’ η πιο μεγάλη, η δοξασμένη ώρα
που το Ισλάμ επρόσμενε αιώνες τώρα.
Η Κωνσταντινούπολη που ’ταν πριν ρωμαίικη
θα λέγετ’ Ιστάνμπουλ και θάναι τουρκική.
Ο Παντισάχ του Τούρκου, επικεφαλής κοσμοκράτορα στρατού,
πέρασε το Εγρί Καπή σαν αστραπή που σκίζει τον ουρανό
καβάλα σε γκρίζο άλογο·
κατέκτησε την Πόλη σε οκτώ εβδομάδες και τρεις μέρες!
Τι ευτυχής, τι ευλογημένος δούλος του Αλλάχ!
Της ωραίας πόλης ο κατακτητής Παντισάχ
Εκπλήρωσε μεγάλο τάμα και επιθυμία:
προσευχή απογευματινή εις την Αγία Σοφία.
Η Ιστάνμπουλ είναι τουρκική απ’ την ημέρα εκείνη,
καλύτερα να γκρεμιστεί παρά αλλουνού να γίνει».
Η παρουσίαση της «Κατάκτησης της Πόλης» (όπως αναφέρεται η Άλωση στην τουρκική αφήγηση) ως νίκης του Ισλάμ είναι σταθερός και αναπόσπαστος τόπος στην τουρκική αφήγηση. Την αλλαγή αυτήν εξουσίας συμβολίζει ο εξισλαμισμός της Μεγάλης Εκκλησίας –η μετατροπή«Η ισλαμοποίηση της Αγίας Σοφίας ανησυχεί Έλληνες και Τούρκους», kathimerini.gr της Αγίας Σοφίας σε τέμενος θεωρείται ακόμη και σήμερα στην Τουρκία η επιτομή της Κατάκτησης.
Εξίσου διαδεδομένη (και ακράδαντη για πολλούς πίστη) είναι η δήθεν προφητεία, όπου ο (προφήτης) Μωάμεθ προβλέπει“The conquest of Constantinople: The heralding in a new era”, dailysabah.com την Άλωση της Πόλης και μακαρίζει τον ισλαμικό στρατό που θα την πάρει.

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης, Μονή Moldovița, Ρουμανία, 1537. Το μοναστήρι με τις εντυπωσιακές νωπογραφίες είναι παγκόσμιο μνημείο της Unesco.
Πόσο όμως ισχύουν τα περί άμεσου περάσματος από μία «ελληνική» σε μία «τουρκική» Πόλη, και πόσο ακριβής είναι η αποτύπωση του γεγονότος στη λαϊκή αφήγηση των δύο λαών;
Το να κάνει κανείς λόγο για μετάβαση από «ελληνική» σε «τουρκική» Πόλη αποτελεί αναχρονισμό και ξαναγράψιμο της ιστορίας και στα δύο σκέλη. Η μεν πρωτεύουσα της Ρωμανίας ήταν πόλη πολυφυλετική –με ελληνόφωνη και Ορθόδοξη μεν πλειονότητα, αλλά πολύ ετερόκλητο πληθυσμό. Το συνονθύλευμα φυλών και γλωσσών στην Πόλη περιγράφουν εντυπωσιασμένοι οι περιηγητές του Μεσαίωνα.
Αντίστοιχα, η Οθωμανική πρωτεύουσα αποτελεί την πιο πολυεθνική και πολύγλωσση από τις αυτοκρατορικές πρωτεύουσες της εποχής της. Η Πόλη ποτέ, πριν τα μέσα του 20ου αιώνα, δεν υπήρξε μονοεθνική. Αντικατόπτριζε τον πολυεθνικό, πολυθρησκευτικό και πολύγλωσσο χαρακτήρα των αυτοκρατοριών, των οποίων την κεφαλή αποτέλεσε.
Το 1453 δεν χάνεται μια λαμπρή μητρόπολη, αλλά μια πόλη ρημαγμένη
Η Άλωση δεν αποτελεί παρά την τελευταία πράξη στο δράμα του αργού θανάτου της Ρωμανίας, που ξεκινά με τον θάνατο του Μιχαήλ ΠαλαιολόγουΜιχαήλ Η´ Παλαιολόγος το 1282.
Οι Οθωμανοί έχουν καταλάβει ολόκληρη τη Μικρά Ασία (πλην της Τραπεζούντας), έχουν σαρώσει τη Βουλγαρία και φθάσει στον Δούναβη πολύ πριν την Άλωση. Έχουν καταστήσει και τις Ηγεμονίες της Βλαχίας και της Μολδαβίας φόρου υποτελείς τους, προτού καταλάβουν την Πόλη.
Η Ρωμανία έχει παύσει να αποτελεί «αυτοκρατορία» από τις αρχές του 14ου αιώνα. Από την άλλοτε επικράτειά της δεν απομένουν παρά μικροί θύλακες: η Πόλη, φυλακισμένη στα τείχη της χωρίς ενδοχώρα, το δεσποτάτο Μορέως και η περιοχή της ΤραπεζούνταςEmpire of Trebizond υπό τους Μεγάλους Κομνηνούς, κράτος ανεξάρτητο από το 1204.
Δεν είναι όμως μόνο η Ρωμανία φάντασμα του εαυτού της. Το ίδιο είναι και η Κωνσταντινούπολη. Σημαντικότερη άλλοτε πόλη της Χριστιανοσύνης, αντικείμενο ζήλειας των δυτικών, Ρώσων και Αράβων περιηγητών, δεν μπόρεσε ποτέ να ξεπεράσει τις γιγάντιες πυρκαγιές και τη συστηματική λεηλασία της Πρώτης Άλωσης«Άλωση Κωνσταντινούπολης, 1204», Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού.
Το 1261, οι ελευθερωτές της μένουν άναυδοι με αυτό που αντικρίζουν: «ἦν μὲν οὖν ἰδεῖν τὴν βασιλεύουσαν τῶν πόλεων πεδίον ἀφανισμοῦ, μεστὴν ἐρειπίων καὶ κολωνῶν, οἰκίας τὰς μὲν κατεσκαμμένας, τὰς δὲ πυρκαϊᾶς μεγάλης μικρὰ λείψανα» γράφει ο Νικηφόρος Γρηγοράς.
Παρά τις προσπάθειες για ανοικοδόμηση και καλλωπισμό της, η οικονομική καχεξία των Παλαιολόγων δεν της επιτρέπει να πλησιάσει τη μυθική, άλλοτε, λάμψη της. Πολύ απέχει από την κομνήνεια κοσμόπολη των 600.000-700.000 κατοίκων. Η Πόλη που θα καταλάβει ο Μωάμεθ Β΄ αριθμεί 50.000-60.000 ψυχές.

Ενετικός χάρτης της Κωνσταντινούπολης του 1566.
Ο Ισπανός περιηγητής Ruy González de ClavijoRuy González de Clavijo, περνώντας από εκεί το 1403, γράφει: «Παρότι είναι μεγάλη σε επιφάνεια, δεν είναι πυκνοκατοικημένη καθώς περιλαμβάνει πολλούς λόφους και κοιλάδες όπου απλώνονται χωράφια και κήποι. Στο κέντρο της η δόμηση θυμίζει προάστιο πόλης. Υπάρχουν ακόμη πολλά μεγάλα κτίσματα, κατοικίες, εκκλησίες και μονές, αλλά τα περισσότερα είναι ερειπωμένα».
Το 1433, ο Γάλλος περιηγητής Bertrandon de la BroquièreBertrandon de la Broquière βρίσκει μια Πόλη που «αποτελείται από χωριά και εντός των τειχών της περιλαμβάνει περισσότερη ύπαιθρο παρά οικοδομημένο χώρο».
Ικανός αριθμός των κατοίκων της την έχει εγκαταλείψει πολύ πριν αρχίσει η πολιορκία. Ιδίως ευγενείς και οι λόγιοι έχουν φύγει μαζικά για την Ιταλία ή τις ενετικές κτήσεις στο Αιγαίο: το τέλος διαγράφεται μοιραίο δεκαετίες προτού επέλθει και η διχόνοια μεταξύ Ενωτικών (που ήθελαν την Ένωση με τη Δυτική Εκκλησία) και Ανθενωτικών έχει κάνει τον βίο αβίωτο. Μπρος στον υπέρτατο κίνδυνο, ο ελληνικός πληθυσμός διχάζεται γύρω από ζητήματα θεολογικά…
Τελευταία ελπίδα: Ένωση των Εκκλησιών και διπλωματικός αγώνας
Οι δύο αιώνες των Παλαιολόγων είναι για τον μεσαιωνικό ελληνισμό μία περίοδος κατήφειας και πολιτικής και στρατιωτικής αποσύνθεσης. Καθώς δεν είναι πια σε θέση να πολεμήσουν με τις δικές του δυνάμεις τους Τούρκους, οι Παλαιολόγοι θα προσπαθήσουν απεγνωσμένα να φέρουν βοήθεια από τη δυτική Ευρώπη, να οικοδομήσουν ενιαίο «χριστιανικό μέτωπο» κατά του μουσουλμάνου εισβολέα.
Ζητούν επίμονα μία Σταυροφορία κατά των Τούρκων· για να αυξήσουν τις πιθανότητες αποστολής της, πολλοί Παλαιολόγοι θα επιδιώξουν την Ένωση των Εκκλησιών.
Δεδομένης της τραγωδίας του 1204, ακούγεται παράδοξος ο αγώνας των Αυτοκρατόρων –αλλά και πλήθους Ελλήνων διανοουμένων της εποχής– να κινητοποιήσουν σταυροφορία. Δεν πρέπει να λησμονείται, ωστόσο, πως αρκετά πριν, το 1096, η Πρώτη Σταυροφορία«Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και η Α΄Σταυροφορία», neapolitiki.gr κηρύχθηκε από τον Πάπα Ουρβανό Β’ ύστερα από επίμονες εκκλήσεις του βυζαντινού Αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ Κομνηνού, κάτω από παρόμοιες περιστάσεις, καίτοι λιγότερο απελπιστικές από αυτές του 15ου αιώνα: μετά την πανωλεθρία του ΜαντζικέρτBattle of Manzikert (1071), οι Σελτζούκοι είχαν καταλάβει με ταχύτητα αστραπής ολόκληρη τη Μικρά Ασία, είχαν βγει στο Αιγαίο και, καταλαμβάνοντας την Χαλκηδόνα, απειλούσαν την Πόλη απέναντι.
Η Πρώτη Σταυροφορία –κυρίως χάρη στην ιδιοφυή χειραγώγησή της από τον Αλέξιο– απεδείχθη θρίαμβος για τη Ρωμανία. Χάρη στην σαρωτική προέλαση των σιδηρόφρακτων ιπποτών, ανέκτησε σημαντικό τμήμα της Μικράς Ασίας, απωθώντας τους Σελτζούκους στα οροπέδια της ενδοχώρας.
Η πρώτη εκείνη επαφή ανατολικής και δυτικής χριστιανοσύνης, ωστόσο, οδήγησε σε αμοιβαία αντιπάθεια και καχυποψία –πολιτιστικό χάσμα χώριζε τους δύο κόσμους. Αρκεί να θυμηθεί κανείς τα απαξιωτικά σχόλια«Οι “Λατίνοι” στο έργο της Άννας Κομνηνής: Εικόνες των “άλλων” και βυζαντινές ταυτότητες», πτυχιακή εργασία Νικηφόρου Αρμένη στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου, τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και Ιστορίας, 2013 της Άννας Κομνηνής και των ιστορικών της Ρωμανίας για τους «Λατίνους» και τους μύδρους“The Weak Relations between the Byzantines and the Franks during the Crusades”, monomakhos.com που οι δυτικοί χρονικογράφοι απευθύνουν στους Έλληνες.
Το χάσμα θα διευρυνθεί τους επόμενους δύο αιώνες, οδηγώντας στο ανοσιούργημα του 1204, όταν η Δ’ σταυροφορία από contra Turcos γίνεται contra Grecos. Μες στην απελπισία τους, ωστόσο, οι Παλαιολόγοι θυμούνται τον θρίαμβο του 1096. Η συνδρομή της Δύσης είναι η μόνη σανίδα σωτηρίας: οι Σλάβοι των Βαλκανίων έχουν περιέλθει σε οθωμανική κατοχή, ενώ η Ρωσία πολεμά να αποτινάξει τον ζυγό της Χρυσής Ορδής (θα το κατορθώσειMongol invasion of Rus’ μόλις το 1480). Η Ένωση θεωρείται (και είναι) απαραίτητο τίμημα, ώστε να αποφευχθούν τα χειρότερα (ο εξισλαμισμός).
Πρώτος ο Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγος ζητεί την σύγκληση συνόδου για την Ένωση, που πραγματοποιείταιSecond Council of Lyon στη Λυών το 1272-1274. Το κίνητρό του είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο των διαδόχων του: έχει μόλις απελευθερώσει την Πόλη από τους Σταυροφόρους και ζητά να αποφύγει μία σταυροφορία εναντίον του.
Οι αντιπρόσωποί του στη Λυών συμφωνούν την Ένωση, την οποία προσπαθεί να επιβάλει παρά τη λυσσαλέα αντίδραση των υπηκόων του. Το επιχείρημά του είναι απολύτως συνετό: «φρονίμων δ’ εἶναι, πρὶν γενέσθαι τὰ δυσχερῆ, προνοεῖσθαι ὅπως μὴ γένηται· κἄν τι δέῃ καινοτομεῖν ὑπὲρ τοῦ μὴ μείζοσι κινδύνοις περιπεσεῖν, μηδὲ τούτου φείδεσθαι». Λογική που, δυστυχώς, θα αψηφήσουν πολλοί μεταγενέστεροι.
Την Ένωση θα ακυρώσει ο διάδοχος του Μιχαήλ, Ανδρόνικος. Γρήγορα η Ρωμανία –μάλλον ό,τι απομένει από αυτήν– βυθίζεται σε μακρόχρονο εμφύλιο, που θα διαρκέσει, με διάφορα διαλείμματα, από το 1321 ως το 1379. Αμφότερες πλευρές του εμφυλίου προσφεύγουν στη συμμαχία των Οθωμανών, στους οποίους ανοίγουν τις πύλες της Ευρώπης.

Θεόφιλος, Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος.
Όταν ο εμφύλιος κοπάσει, έχουν χαθεί και τα τελευταία προπύργια στη Μικρά Ασία, οι Οθωμανοί έχουν φθάσει στον Δούναβη και έχουν κάνει πρωτεύουσά τους την Αδριανούπολη. Ο κίνδυνος σταυροφορίας contra Grecos έχει παρέλθει. Καθώς όμως οι Τούρκοι έχουν φθάσει στα σύνορα της τότε Ουγγαρίας και η Δύση θορυβείται, πληθαίνουν οι εκκλήσεις για παν-χριστιανική σταυροφορία contra Turcos.
Και η δυτική χριστιανοσύνη, όμως, βρίσκεται σε μία περίοδο αναβρασμού: μία βαθύτατη κρίσηWestern Schism συγκλονίζει την Αγία Έδρα. Αρχικά οι πάπες αυτοεξορίζονται στην Αβινιόν (1309-1378), αργότερα γεννάται μια σχιζοφρενής κατάσταση όπου ένας πάπας εδρεύει στην Ρώμη και ένας «αντι-Πάπας» στην Αβινιόν (1378-1417).
Διαιρεμένη πολιτικά και θρησκευτικά, η δυτική Ευρώπη δεν μπορεί να αντιδράσει αποτελεσματικά. Το 1396, οργανώνεται Σταυροφορία για την αναχαίτιση της τουρκικής προέλασης στη βαλκανική χερσόνησο. Από καθολικής πλευράς συμμετέχουν Ούγγροι, Κροάτες, Άγγλοι, Γάλλοι, Γερμανοί και Ενετοί, από ορθόδοξης Βούλγαροι και Βλάχοι. Η πανωλεθρία της Σταυροφορίας στη ΝικόποληBattle of Nicopolis του Δούναβη επιτείνει την αγωνία για την επιβίωση της Πόλης…
Οι Παλαιολόγοι δεν το βάζουν κάτω, παρότι έχουν πια γίνει φόρου υποτελείς των Σουλτάνων. Ο σουλτάνος Βεγιαζήτ πολιορκεί την Πόλη από το 1394 ως το 1402. Σε μια εντυπωσιακή πρωτοβουλία, ο Μανουήλ Β’ (Αυτοκράτωρ από το 1391-1425) αναχωρεί σε περιοδεία στη δυτική Ευρώπη για τρία ολόκληρα χρόνια (1399-1403). Είναι ο πρώτος Αυτοκράτωρ της Ρωμανίας που περιοδεύει στην αλλοδαπή, καταλείποντας επί τριετία τη διακυβέρνηση της πολιορκημένης Πόλης στον ανιψιό του του Ιωάννη Ζ’ Παλαιολόγο.
Επισκέπτεται τη Βενετία, το Μιλάνο, την Ρώμη. Διαμένει σχεδόν δύο χρόνια στην αυλή του Καρόλου ΣΤ’ στο Παρίσι, ενώ στο Λονδίνο περνά τα Χριστούγεννα του 1401 με τον Ερρίκο Δ’ στο παλάτι του Eltham. Συναντάται με τον Αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Σιγισμούνδο, τη Βασίλισσα Μαργαρίτα Α’ της Δανίας και τον Μαρτίνο της Αραγονίας.
Γίνεται παντού δεκτός με μεγάλες τιμές και εντυπωσιάζει με τη μόρφωση και τους τρόπους του. Υπόσχεται“Greeks, Latins, and Intellectual History 1204-1500”, edited by Martin Hinterberger and Chris Schabel, Peeters 2011 την Ένωση των Εκκλησιών και ζητά στρατιωτική βοήθεια.
Παρότι ο Μανουήλ επιστρέφει άπραγος στην Πόλη το 1403, συνεχίζει τις προσπάθειές του μέσω Ελλήνων λογίων εγκατεστημένων στην Ιταλία. Ο Μανουήλ Χρυσολωράς προσπαθεί να παρακινήσει τους δυτικούς μονάρχες σε μία σταυροφορία κατά των Οθωμανών.
Προς το τέλος της ζωής του, ο Μανουήλ καταλείπει την διακυβέρνηση στον γιο του Ιωάννη Η΄ και μεταβαίνει για άλλη μια φορά στη Δύση, περνώντας δύο μήνες στην αυλή του Σιγισμούνδου στη Βούδα. Επιστρέφει πάλι με άδεια χέρια, και θα πεθάνει φόρου υποτελής στους Οθωμανούς…
Οι Ανθενωτικοί: φλερτ με την καταστροφή
Η ύστατη προσπάθεια για την ίδρυση ενιαίου χριστιανικού μετώπου γίνεται από τον προτελευταίο Αυτοκράτορα, Ιωάννη Η’ ΠαλαιολόγοΙωάννης Η΄ Παλαιολόγος. Ο Ιωάννης Η’ και ο γηραιός και άρρωστος Πατριάρχης Ιωσήφ Β’ αποδέχονται την πρόσκληση του Πάπα Ευγενίου Δ’ και συμμετέχουν στις διαδικασίες της συνόδουCouncil of Florence Φερράρας-Φλωρεντίας, το 1438-1439. Τα 700 μέλη της αντιπροσωπείας της Ρωμανίας περιλαμβάνουν τους σημαντικότερους εκκλησιαστικούς και λογίους της εποχής.

Benozzo Gozzoli, Giorgio Gemisto Pletone, Capella dei Magi, 1459
Ο Γεώργιος (Πλήθων) Γεμιστός«Γεώργιος Γεμιστός – Πλήθων: Ο τελευταίος των Ελλήνων φιλοσόφων», eranistis.net, ο επιφανέστερος τότε διανοούμενος της Ρωμανίας, συμμετέχει στη διαδικασία παροδικά, ενώ ξεκινά στη Φλωρεντία κύκλο διαλέξεων για τις διαφορές της αριστοτέλειας από την πλατωνική σκέψη. Τάσσεται –αν και χλιαρά– κατά της Ένωσης, υποστηρίζοντας πως ριζικές πολιτικές μεταρρυθμίσεις και όχι η Ένωση θα σώσουν την Ρωμανία.Ο Γεμιστός θα αποχωρήσει πριν το πέρας των εργασιών της συνόδου. Αντιλαμβανόμενοι την κρισιμότητα της καταστάσεως, οι επιφανέστεροι μαθητές του τάσσονται αναφανδόν υπέρ της Ενώσεως. Μεταξύ αυτών ο Βησσαρίων ο ΤραπεζούντιοςBasilios Bessarion. Σύμφωνα με τον επιφανή βυζαντινολόγο Στήβεν Ράνσιμαν, είναι η επιθυμία του Βησσαρίωνα για την ενσωμάτωση της ελληνικής κουλτούρας στη δυτική, παρά οι όποιες δογματικές θέσεις, που τον κάνουν να επιθυμεί την Ένωση.
Στις τάξεις των ενωτικών συμπεριλαμβάνεται ένας ακόμη μαθητής του Πλήθωνα, ο λατινομαθής Γεώργιος ΣχολάριοςΓεννάδιος Σχολάριος (που αργότερα θα γίνει ο πρώτος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως μετά την Άλωση). Λαϊκός ακόμη, συμμετέχει στη σύνοδο με την ιδιότητα του δικαστή. Εκφωνεί σειρά λόγων με τους οποίους υπεραμύνεται της Ενώσεως, ενώ καταφέρεται κατά των ανθενωτικών και στηλιτεύει τη θεολογική τους ανεπάρκεια.
Έχει νομίζω ιδιαίτερη σημασία να τονισθεί τι σήμαινε στην πράξη η Ένωση, με την αναγνώριση του πρωτείου του Ποντίφηκα. Η όλη διαμάχη δεν είναι διαμάχη πνευματική και ουσίας, αλλά εξουσίας και τύπων.
Η Ένωση, σε αντίθεση με ό,τι διαδίδουν και παπαγαλίζουν πολλοί αμαθείς, δεν σήμαινε παρά την τυπική αναγνώριση από μέρους της Ορθόδοξης εκκλησίας του παπικού πρωτείου. Δεν σήμαινε, σε καμία περίπτωση, την υιοθέτηση του λατινικού τυπικού στη λατρεία ή ρωμαιοκαθολικών συνηθειών, πόσο μάλλον την υιοθέτηση της λατινικής ως λειτουργικής γλώσσας ή της λατινικής θεολογίας.
Πάνω στην τυπική αυτή βάση αναγνώρισης του παπικού πρωτείου είχε ήδη πραγματοποιηθεί η ένωση των Μαρωνιτών του Λιβάνου, που διατήρησαν βεβαίως (και διατηρούν ακόμη) τόσο την αραμαϊκή γλώσσα όσο και το ιδιότυπο τυπικό τους. Στην ίδια τυπική βάση θα πραγματοποιηθεί, σταδιακά, η ένωση και άλλων εκκλησιών της Μέσης Ανατολής· η χρήση του όρου Ελληνοκαθολικοί από τους Μελχίτες της Συρίας και του Λιβάνου δείχνει ακριβώς τη διατήρηση, εντός της ένωσης, του βυζαντινού τυπικού και ηθών.
Ο βασικός πολέμιος της Ένωσης στη Φερράρα-Φλωρεντία είναι ο Μάρκος ΕυγενικόςΜάρκος ο Ευγενικός, μοναχός που ο Αυτοκράτωρ έχει χρίσει επίσκοπο Εφέσου ακριβώς για να προσέλθει με αυξημένο κύρος στη σύνοδο. Ο Ευγενικός αντιτάσσεται σε κάθε προσπάθεια συμβιβασμού, εκκινώντας από θέσεις μισαλλόδοξες και δογματικές, και στέκεται ανένδοτος.
Είναι ο μόνος που δεν θα υπογράψει την πράξη της Ένωσης, που συμφωνείται στην Φλωρεντία και ανακοινώνεται με παπική βούλα το 1439.

Η τοιχογραφία του Benozzo Gozzoli στο Palazzo dei Medici-Ricardi στη Φλωρεντία απεικονίζει το ταξίδι των τριών μάγων στη Βηθλεέμ, όμως διακρίνεται και η μορφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Η’ Παλαιολόγου, θερμού υποστηρικτή της Ένωσης στη Φερράρα, κάτω δεξιά στο άλογό του.
Η τύχη, ωστόσο, δεν είναι με το μέρος των ενωτικών. Δύο ημέρες μετά την έκδοση της βούλας, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ιωσήφ πεθαίνει και χάνεται ένα από τα βασικά στηρίγματα της Ένωσης, και κατ’ επέκταση της προσέγγισης (πολιτιστικής αλλά και στρατιωτικής) με τη δυτική Ευρώπη.
Όταν η αποστολή επιστρέφει στη Βασιλεύουσα, Αυτοκράτωρ και ενωτικοί λόγιοι και ιεράρχες βρίσκονται αντιμέτωποι με την μήνι ενός όχλου φανατισμένου, τον οποίον υποκινούν οι μοναχοί και πολλοί ανθενωτικοί ιερείς, με πρώτο και κύριο τον Ευγενικό. Διεγείροντας το λαϊκό συναίσθημα, οι ανθενωτικοί εξαπολύουν πραγματικό πόλεμο τρομοκρατίας.
Ο Βησσαρίων, τον οποίον ο πάπας Ευγένιος έχει προαγάγει σε Καρδινάλιο, αναγκάζεται να αποσυρθεί από τον δημόσιο βίο: οι ανθενωτικοί τον κατονομάζουν «προδότη της πίστεως». Αποσύρεται αρχικά από τον δημόσιο βίο και το 1441 αναγκάζεται να καταφύγει στην Ιταλία, όπου αργότερα διακρίνεται στα γράμματα του πρώιμου αναγεννησιακού κόσμου. Στην Ιταλία κατευθύνονται πολλοί μαθητές του Πλήθωνος, ενώ ο ελληνικός κόσμος βυθίζεται στην αυτοκαταστροφική διχόνοια.
Στον Μάρκο Ευγενικό αποδίδεται το πρώτο από σειρά ρητών, που φαίνεται να εύχονται τις συμφορές που ακολούθησαν. «Κάλλιο σκλαβωμένα σώματα στους Τούρκους, παρά σκλαβωμένο πνεύμα στον αιρετικό πάπα». Η πολιτική εξουσία, που εμμένει στην Ένωση, και οι διανοούμενοι που τη στηρίζουν, ενδιαφέρονται να σωθεί ό,τι μπορεί να σωθεί, και να μην πέσουν και οι τελευταίες ελληνικές περιοχές στα χέρια των Τούρκων. Είναι εξάλλου γνωστές οι συνέπειες –στη Μικρά Ασία η τουρκική κατάκτηση έχει ήδη προκαλέσει τον εξισλαμισμό και εκτουρκισμό μεγάλου μέρους του ελληνικών πληθυσμών.
Η εκκλησία, από την άλλη, δεν ενδιαφέρεται για τον παρόντα κόσμο και παραμένει τυφλή απέναντι στη γύρω της πραγματικότητα. Την ενδιαφέρει η αγνότητα της πίστης και η σωτηρία της ψυχής. Προτιμότερος λοιπόν ο θάνατος ή η δουλεία, από τη σύμπραξη με την αιρετική Δύση. Ο εξισλαμισμός, που έχει λάβει μαζικές διαστάσεις στη Μικρά Ασία και τη Βαλκανική, δεν φαίνεται να τους απασχολεί!
Ξένοι συμπολεμούν με τον Κωνσταντίνο, ο Γεννάδιος τον αναθεματίζει…
Η λυσσαλέα αντίδραση του όχλου, των μοναχών και των ανθενωτικών ιεραρχών καθυστερεί την εφαρμογή της Ένωσης τόσο από τον Αυτοκράτορα όσο και από την ιεραρχία. Οι περισσότεροι μητροπολίτες την απορρίπτουν· εκπροσωπούν, εξάλλου, τουρκοκρατούμενες περιοχές και λογοδοτούν στις Οθωμανικές αρχές.
Λίγο μετά την επιστροφή από την Φλωρεντία, προσχωρεί στο ανθενωτικό στρατόπεδο και ο Γεώργιος Σχολάριος, σε μία θεαματική μεταστροφή. Επηρεαζόμενος ενδεχομένως από την κοινή γνώμη και την προσωπική του φιλοδοξία, αρχίζει περί το 1443 να καταφέρεται με πύρινους λόγους κατά της Ένωσης.

Ο Γεώργιος Σχολάριος (μέση δεξιά), ως Πατριάρχης πλέον, λέει στον Μωάμεθ τον Πορθητή πως αν καταστρέψει τη στήλη των όφεων η Πόλη θα γεμίσει φίδια. Μινιατούρα από το Μουσείο του Τοπκαπί, 1580.
Μετά τον θάνατο του Ευγενικού το 1445, αναλαμβάνει εκείνος την ηγεσία των ανθενωτικών. Περιβάλλεται το μοναχικό σχήμα, λαμβάνει το όνομα Γεννάδιος και εισέρχεται στη Μονή του Παντοκράτορα“History of the Pantokrator Monastery – Zeyrek Djami”, pallasweb.com.
Οι δυτικές δυνάμεις, στο μεταξύ, υφίστανται νέα πανωλεθρία. Το 1443 κηρύσσεται σταυροφορία κατά των Τούρκων, προκειμένου να αναχαιτισθεί η προέλασή τους στα εδάφη του Βασιλείου της Ουγγαρίας. Μετά από μια σειρά επιτυχιών, η σταυροφορία –που την αποτελούν στρατεύματα ουγγρικά, πολωνικά, βλαχικά και βουλγαρικά– κατατροπώνεται το 1444 στη Βάρνα.
Στο πεδίο της μάχης χάνονται 15.000 χριστιανοί, αλλά και ο ίδιος ο βασιλεύς της Ουγγαρίας και Πολωνίας Władysław. Η νέα ήττα θα κάνει ακόμη πιο επιφυλακτικούς τους δυτικούς ως προς την προοπτική αποστολής βοήθειας στην Πόλη.
Στο μεταξύ οι λόγιοι, απαυδισμένοι με την κατάσταση στην Πόλη, φεύγουν μαζικά. Ο ΠασπάτηςΑλέξανδρος Πασπάτης περιγράφει παραστατικά την αηδία που τους προκαλούν «αἱ […] δεισιδαιμονίαι τοῦ βυζαντινοῦ λαοῦ, ἡ ἀκόρεστος οἰνοφλυγία ἰδιωτῶν καὶ ἱερωμένων, ἡ ἀτιμωρησία τῶν εὐνοουμένων καὶ οἰκείων τοῦ Αὐτοκράτορος ἀρχόντων […] Ἀνεγείρονται καὶ κοσμοῦνται εὐκτήρια καὶ μοναὶ, ἵνα διὰ τούτων καλύψωσιν οἱ ἰδρυταὶ τὴν ἀνομίαν τοῦ προτέρου βίου καὶ ἀποφύγωσι τὴν τιμωρίαν τοῦ νόμου. Πάμπολλοι διεμάχοντο περὶ εἰκόνων καὶ σεπτῶν λειψάνων, ἐκ τῶν ὁποίων ἀνιδρωτί προσεπορίζοντο βίον ἄνετον. […] Ἄνδρες καὶ γυναῖκες ἄεργοι καὶ φυγόπονοι κατέφυγον εἰς τὰς μονὰς […] καὶ Αὐτοκράτορες, καὶ διὰ χρυσοβούλλων καὶ ἀρῶν, ἐκήρυττον ἀσυδότους καὶ πάσης ὑποτελείας ἐλευθέρους. Οὐδὲν παράδοξον, λοιπὸν, ἄν ὀλίγας ἡμέρας πρὸ τῆς τελευταίας ἁλώσεως μόλις εὑρέθησαν ἐν ὅλῃ τῇ Κ/πόλει, κατὰ τὸν Φραντζῆν, πεντακισχίλιοι μαχηταὶ, ἐνῷ πλήρεις μοναχῶν ἦσαν αἱ μοναὶ».
Ο ίδιος ο πατριαρχικός θώκος χηρεύει από τον Αύγουστο του 1451. Ο τελευταίος Πατριάρχης, Γρηγόριος Μάμμας, έχει φύγει απηυδισμένος κι αυτός στη Ρώμη. Με πρωτοβουλία του τελευταίου Αυτοκράτορα, Κωνσταντίνου Θ΄ Παλαιολόγου-Δραγάση, μνημονεύονται τον Δεκέμβριο του 1452 στην Αγία Σοφία από κοινού τα ονόματα του Πάπα και του (αυτοεξόριστου) Πατριάρχη, και κηρύσσεται επισήμως η Ένωση.
Η αντίδραση του Γενναδίου είναι άμεση. Κλείνεται στο κελί του και θυροκολλεί, στην κυρία είσοδο της Μονής του Παντοκράτορα, προκήρυξη, με την οποία προειδοποιεί το «έθνος των Ρωμαίων» ότι από τη στιγμή που έχασε την πίστη του, θα χάσει και την Πόλη του. Αργότερα αναθεματίζει τον Αυτοκράτορα.
Το γεγονός ότι, τη στιγμή που ο Κωνσταντίνος πέφτει μαχόμενος στα τείχη της Πόλης, υπάρχει εις βάρος του «ανάθεμα» του Σχολαρίου, είναι από τις πιο επονείδιστες σελίδες της ελληνικής ιστορίας.
Όταν αρχίζει η πολιορκία, εντός των τειχών διαβιούν –δίπλα στην ελληνική πλειονότητα– κάποιες χιλιάδες Ιταλοί έμποροι. Πολλοί είναι εγκατεστημένοι από γενιές στην Ρωμανία και απόλυτα εξελληνισμένοι γλωσσικά και πολιτιστικά, παρότι διατηρούν το «λατινικό» δόγμα. Υπάρχουν και κάποιες χιλιάδες Αρμένιοι και μικρός πληθυσμός Εβραίων.
Σε κάποιες χιλιάδες ανέρχεται και ο πληθυσμός του Γαλατά, αυτόνομου θύλακα υπό γενοβέζικη διοίκηση. Οι Ιταλοί πάροικοι και οι Αρμένιοι της Κωνσταντινούπολης (εξαιρουμένου δηλαδή του Γαλατά) θα συμμετάσχουν στην άμυνά της πολεμώντας λυσσαλέα· στους Εβραίους απαγορεύεται να φέρουν όπλα. Καμμία συμμετοχή δεν έχουν στην άμυνα οι χιλιάδες μοναχοί.
Βοήθεια από την δύση καθυστερεί, αλλά έρχεται, καίτοι μικρή. Οι ήττες σε Νικόπολη και Βάρνα ευθύνονται γι’ αυτό. Ο πάπας στέλνει ένα σώμα τοξότες, η Βενετία, η Γένοβα, η Αγκόνα και η Καστίλλη ναυτικές ενισχύσεις. Η σημαντικότερη βοήθεια, ωστόσο, φθάνει από τη γενοβέζικη Χίο. Ο γενουάτης condottiereΚοντοτιέροι Giovanni Giustiniani LongoGiovanni Giustinianiσπάζει τον ναυτικό αποκλεισμό των Τούρκων και καταφθάνει με 700 μισθοφόρους του. Πολεμά δίπλα στον Αυτοκράτορα, με τον οποίον τον συνδέει φιλία, και χρηματοδοτεί μάλιστα την επιχείρηση με δικά του έξοδα. Μετά τον θανάσιμο τραυματισμό του, απομακρύνεται αλλά υποκύπτει λίγες μέρες μετά την Άλωση.

Το μουσείο Panorama 1453 κοντά στο Τοπκαπί αναπαριστά την άλωση σε τρεις διαστάσεις χρησιμοποιώντας τεράστιες εικονογραφήσεις και κάποια props μπροστά τους. [panoramikmuze.com]
Ο πιο αναπάντεχος, ίσως, υπερασπιστής της Πόλης είναι ο Πρίγκιπας Ορχάν“Orhan’ı padişah ilan ettiler”, os-ar.com, συγγενής του Πορθητή. Ο Ορχάν, που διεκδικεί για τον εαυτό του τον Οθωμανικό θρόνο, έχει ζήσει πολλά χρόνια στην αυλή της Πόλης. Πολεμά με Τούρκους συντρόφους του και βρίσκει τον θάνατο την ημέρα της Άλωσης.
Ρήγμα στη συνέχεια της Πολίτικης Ρωμιοσύνης
Η ρωμέικη κοινότητα (σωστότερα, ό,τι απομένει σήμερα από αυτήν) θεωρεί –και δικαίως– τον εαυτόν της «κτητορική κοινότητα» της Κωνσταντινούπολης. Ο Αυτοκράτωρ Ρωμαίων την ίδρυσε, ενώ η πόλη διατήρησε επί δεκαπέντε συναπτούς αιώνες τον μεγαλύτερο ελληνόφωνο αστικό πληθυσμό.
Ωστόσο, η αδιάλειπτη (μέχρι πρόσφατα) παρουσία συμπαγούς ελληνικού πληθυσμού δεν συνεπάγεται και την αδιάλειπτη συνέχειά του σε επίπεδο οικογενειών. Εκείνη διεκόπη απότομα το 1453. Ο μύθος, στον οποίον πιστεύουν και τον οποίον καλλιεργούν ακόμη σήμερα πολλοί Πολίτες αλλά και πάμπολλοι Τούρκοι, είναι απλός: οι σημερινοί Ρωμιοί είναι απόγονοι, σε ευθεία γραμμή, των υπηκόων του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού.

Κωνσταντινούπολη, 1890-1900.
Οι μύθοι, ρομαντικοί και γοητευτικοί, αποτελούν το θεμέλιο της συλλογικής συνείδησης πολλών κοινοτήτων. Έτσι, πολλές φορές η κατάρρευσή τους προκαλεί μεγάλη αμηχανία, αν όχι δυσφορία. Η διαδεδομένη μυθολογία, ακράδαντη για πολλούς πίστη, πως οι (ελάχιστοι) σημερινοί Ρωμιοί «κατάγονται από το Βυζάντιο» παραβλέπει την κατά την Άλωση σφαγή και εξανδραποδισμό των χριστιανών της Πόλης.
Οι καταγραφές των συγχρόνων της Αλώσεως ιστορικών δεν αφήνουν περιθώρια αμφιβολίας. Την είσοδο του Οθωμανικού στρατού ακολουθεί η παραδοσιακή τριήμερη διαρπαγή και εξανδραποδισμός των κατοίκων, που η σαρία επιτάσσει για κάθε μη-μουσουλμανική πόλη που οι μουσουλμάνοι κυριεύουν με τη βία (για κάθε πόλη που αντιστέκεται στο «ξίφος του Ισλάμ»).
Μπορούμε να πούμε με ασφάλεια πως ο αριθμός των Ελλήνων και Ιταλών κατοίκων που γλιτώνουν και τον θάνατο και τη δουλεία είναι αμελητέος. Ελάχιστοι κατορθώνουν να διαφύγουν με πλοία, κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή. Κατά τον Ράνσιμαν, οι χριστιανοί νεκροί της πολιορκίας και της Άλωσης, Έλληνες και Ιταλοί, στρατιώτες και άμαχοι, ανέρχονται σε 4.000 περίπου, οι δε αιχμάλωτοι σε 50.000.
Ο Μωάμεθ, προσπαθώντας να περιορίσει την καταστροφή της μέλλουσας πρωτεύουσάς του, κηρύσσει μετά το τέλος της πρώτης ημέρας το τέλος της λαφυραγώγησης. Ωστόσο, ο εξανδραποδισμός συνεχίζει και δεν σταματά ως το πέρας και της τρίτης ημέρας, πολύ πιθανόν ως προειδοποίηση για κάθε χριστιανική πόλη που θα θελήσει να αντισταθεί στους Οθωμανούς.
Ο ίδιος ο Μωάμεθ φέρεται να έστειλε «δώρο» από τετρακόσια Ελληνόπουλα σε καθέναν από τους τρεις τότε επιφανέστερους μουσουλμάνους ηγεμόνες, τον Σουλτάνο της Αιγύπτου, τον βασιλέα της Τυνησίας και εκείνον της Γρανάδας…
Οθωμανική πρωτεύουσα το 1458, Κονσταντίνιε επισήμως ως το 1930…
Με την Άλωση αλλάζει πράγματι ο πολιτιστικός κύκλος στον οποίο θα ανήκει, εφεξής, η Πόλη. Αλλάζει, δηλαδή, η επίσημη θρησκεία του κράτους και μεταβάλλεται καταλυτικά η αρχιτεκτονική της φυσιογνωμία και η εθνοτική της σύσταση. Ωστόσο, αντίθετα από ότι πιστεύεται, η Πόλη θα διατηρήσει ως το τέλος της Οθωμανικής περιόδου το όνομα του ιδρυτή της, και θα το φέρει επισήμως (Κονσταντίνιε) ως το 1930.
Παρότι οι περισσότεροι Τούρκοι το αγνοούν, το «Ιστάμπουλ» έχει εξίσου ελληνική ρίζα με το «Κωσταντινούπολη», και δεν καθιερώνεται επισήμως –σε αποκλεισμό όλων των άλλων ονομάτων της Πόλης– παρά από τον Ατατούρκ“1930: The City of Constantinople Renamed to ‘Istanbul’”, history-info.com.

[Panorama 1453 Museum]
Περαιτέρω, ο Πορθητής δεν μεταφέρει την πρωτεύουσα από την Αδριανούπολη στην Πόλη παρά το 1458. Επί πέντε χρόνια, ανοικοδομεί και εποικίζει τον χώρο που, την επομένη της Άλωσης, είναι μία απέραντη νεκρόπολη. Το εποικιστκό πρόγραμμα ολοκληρώνεται σε δύο φάσεις. Ο Μωάμεθ απευθύνει ανοικτή πρόσκληση σε μέλη όλων των εθνών της Αυτοκρατορίας να μετοικήσουν στην Πόλη, αν το επιθυμούν.
Η πρώτη φάση της εθελούσιας μετεγκατάστασης αποτυγχάνει. Οι μεν Έλληνες φοβούνται να μετοικήσουν στο μελλοντικό κέντρο της νέας εξουσίας, ενώ πολλοί μουσουλμάνοι εγκαταλείπουν γρήγορα την Πόλη για τις πατρίδες τους.
Ο Μωάμεθ θα εγκαινιάσει τότε τη δεύτερη φάση, εκείνη του αναγκαστικού εποικισμού“Forced migration (sürgün) in Constantinople after the Ottoman conquest”, Moustakas Konstantinos, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού. Το σύστημα αυτό βασίσθηκε στη δια της βίας μεταφορά στην Κωνσταντινούπολη πληθυσμών από όλα τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία. Οξυδερκής, ο Πορθητής γνώριζε πως η εγκατάσταση ελληνικών πληθυσμών στην Πόλη ήταν απαραίτητη προκειμένου να αποκτήσει αυτή ξανά ακμαία εμπορική ζωή, αλλά και τον χαρακτήρα παγκόσμιας μητρόπολης που είχε πριν το 1204.
Εξάλλου, ο Μωάμεθ θεώρησε –και δικαίως– πως το Οθωμανικό κράτος, με την Πόλη στο κέντρο του, περιβαλλόταν πλέον τον χαρακτήρα της Αυτοκρατορίας. Η μετάβαση σε μία Αυτοκρατορία με οικουμενικές αξιώσεις προϋπέθετε τη δημιουργία μιας πρωτεύουσας και οικονομικά ακμαίας και αντιπροσωπευτικής όλων των υπηκόων.
Παράλληλα με την υποβολή ολόκληρων ελληνικών κοινοτήτων σε αναγκαστική μετοικεσία, ο Μωάμεθ εξήγγειλε σειρά υποσχέσεων προς τους Έλληνες προκειμένου να ενθαρρύνει την αυτόβουλη εγκατάστασή τους στην Πόλη. Τους διαβεβαίωσε πως δεν επρόκειτο να υποστούν διακρίσεις για τη θρησκεία τους και ανακοίνωσε ευρύτατες απαλλαγές από τη φορολογία για όσους θα έρχονταν.
Ωστόσο, το σημαντικότερο κίνητρο που τους παρέσχε ήταν η απαλλαγή των κατοίκων της Πόλης από το σύστημα του devşirme («συλλογή»), γνωστό στα ελληνικά ως παιδομάζωμα. Όσο διήρκεσε, ήταν η πιο μισητή όψη της Οθωμανικής διακυβέρνησης για τους Χριστιανούς.
Έτσι, καραβάνια προσφύγων, χιλιάδες Τούρκοι, Έλληνες, Αρμένιοι και Εβραίοι, καταλήγουν στην πόλη προτού αυτή ανακηρυχθεί πρωτεύουσα το 1458. Η νεότερη ρωμιοσύνη της Πόλης δεν έχει ρίζες στους χρόνους της Ρωμανίας, αλλά σε αυτή τη μετοικεσία.
Ως αποτέλεσμα του εποικισμού, η Κωνσταντινούπολη ξαναγίνεται σε συντομότατο διάστημα η πόλη με τον μεγαλύτερο και σημαντικότερο αστικό ελληνικό πληθυσμό. Την ιδιότητά της αυτή, της «πρώτης» πόλης για τον Ελληνισμό, θα διατηρήσει ως το 1912-1913, οπότε για πρώτη φορά ο πληθυσμός της Αθήνας θα ξεπεράσει, αριθμητικά, την Πολίτικη ρωμιοσύνη.

Αλέξανδρος Μασσαβέτας
Σπούδασε νομικά σε Αθήνα και Cambridge. Έζησε νομαδικά με βάση του την Πόλη (2003-2015). Εκεί έγραψε δύο βιβλία για την Κωνσταντινούπολη και ένα για την Μικρά Ασία, ενώ συνεργάσθηκε με ελληνικά και ξένα έντυπα. Σήμερα συνεχίζει την νομαδική του ύπαρξη, με βάση την Αθήνα. Labels Αποκαλύψεις, Αρχαία Ελλάδα, Περίεργα – Απίστευτα Loading… Νεότερη ανάρτηση Παλαιότερη Ανάρτηση Article Source – ksipnistere.com

Use Facebook to Comment on this Post