Η βασανιστική αϋπνία και το σκοτεινό πρόσωπο του άυπνου

NINA

7 έτη ago

Ένα κείμενο του ψυχαναλυτή Κώστα Γεμενετζή
Σήμερα θα μιλήσω για τη βασανιστική αϋπνία, την απέλπιδα πάλη με τον ξύπνο που δεν λέει να φύγει, με τον ύπνο που δεν λέει να έρθει…
Καταρχήν η περιγραφή μιας εμπειρίας της. Ο Arno Geiger, αυστριακός λογοτέχνης, μιλά για την στιγμή όπου:

[…] ακολουθεί η αλλαγή από την απουσία του ύπνου στην παρουσία της αϋπνίας. Την απουσία του ύπνου συχνά δεν την παρατηρώ. Η παρουσία της αϋπνίας έχει κάτι κυριαρχικό.

Συνεχίζει:

Τα έπιπλα με τρομάζουν με το τρίξιμο τους. Το γουργούρισμα του δικού μου του στομαχιού το παίρνω για διαρρήκτες. Το κρεβάτι τρίζει, ή ο θόλος τ’ ουρανού; […]

Ο ύπνος πλησιάζει. Όμως δυσανασχετεί σ’ ένα λοξοκοίταγμα, με το οποίο ήθελα να μετρήσω τις δυνάμεις μας. Ακόμα μια ευκαιρία χαμένη. Δεν πρέπει να ρίχνεις στον ύπνο βλέμματα σαν θηριοδαμαστής. Δεν του αρέσουν αυτά.

Με όλη μου τη δύναμη της θέλησης προσπαθώ να μην σκέφτομαι τίποτα. Δεν το καταφέρνω, πάντα κάτι χώνεται, μια κακιά ανάμνηση ή μια άχρηστη σκέψη. Έναν γέρο λύκο τον καβαλάνε τα κοράκια. Έναν άυπνο άνθρωπο τον καβαλάνε άχρηστες σκέψεις. (…) Κάνω ακόμα μια προσπάθεια να μη σκέφτομαι τίποτα. Μαζεύω όση δύναμη μού απόμεινε. Μα καμιά λάθος κίνηση. Μα καμιά λάθος σκέψη, καμιά κακή ανάμνηση. Ύπνος;… μουρμουρίζω μ’ ένα πολύ απόμακρο ερωτηματικό. (…)

Ο άυπνος φοβάται τη νύχτα όπως αυτός που δεν ξέρει να κολυμπά το νερό. Δεν καταφέρνεις να βυθιστείς ούτε σπιθαμή. Το προσωρινό ζάλισμα είναι τόσο ρηχό όσο ένας νερόλακκος. Εδώ δεν χρειάζεται μολυβί κατάδυσης. Εδώ δεν έχει βάθη. Μονό μολυβένια κούραση. Πόσο αργά είναι, δεν ξέρω. Τα μεσάνυχτα περάσαν εδώ και ώρες.

Θυμάμαι πως το πρωί πρέπει να σηκωθώ στην ώρα μου. Η επόμενη περιττή σκέψη. Στο κρεβάτι να παζαρευτείς για λεπτά της ώρας – αυτό είναι κακό. Ό,τι και να παζαρεύεις στο κρεβάτι – είναι κακό. Μονό μην αρχίσεις να λογαριάζεις, αλλιώς θα ξεκινήσει ένας αγώνας δρόμου. Κι εδώ μόνο ένας μπορεί να είναι ο χαμένος: εγώ, που θέλω να κοιμηθώ σ’ έναν αγώνα δρόμου με τον χρόνο.

Όλη η ματαιότητα αυτού που εδώ μένει ανεκπλήρωτο, με καταβάλλει. Συγχρόνως η κούραση μεγαλώνει. Σιγά-σιγά η κούραση γίνεται τόσο κακή που κανένας ύπνος δεν τολμάει να πλησιάσει. Πλέον δεν υπολογίζω σε καμιά αίσια έκβαση. Στις πέντε, όταν χαράζει, πλέον δεν υπολογίζω σε καμιά αίσια έκβαση.

Με το χλωμό φως αναγγέλλεται η μέρα. Ο πρωινός άνεμος κουνάει τα φύλλα από τις βατομουριές κάτω από το παράθυρο. Τα δεντρά λυγίζουν. Αντίθετα το σώμα μου είναι άκαμπτο. Το σβέρκο μου πονάει. (…)

Εξαντλημένος, άυπνος, με ηθικό στο μηδέν και με πετάμενους κροτάφους, σηκώνομαι. Το κρεβάτι είναι ένα χάλι. Βυθισμένος στον άδειο μου εαυτό κινούμαι μέσα στο σπίτι. Είμαι σημαδεμένος από άυπνο ύπνο. Πίνοντας καφέ το αποτύπωμα του σεντονιού φεύγει αργά μόνο από το δέρμα. Πηγαίνω με μικρά, γρήγορα κι αδέξια βήματα στο μπάνιο. Η γλωσσά μου είναι άσπρη. Σήμερα η οδοντόπαστα έχει άλλη γεύση.

Το φωτεινό πρόσωπο του κοιμισμένου.

Picasso, War And Peace

Το σκοτεινό πρόσωπο του άυπνου

Munch, Self-portrait. The Night Wanderer
Στην αϋπνία μεταβάλλεται και ο ίδιος ο, με λόγια του Γεωργίου Βιζυηνού, “ρυθμός του κόσμου”. Ο Peter Handke γράφει πως ο άυπνος

βλέπει την ύπαρξη πλέον σαν δυστυχία, κάθε πράξη χωρίς νόημα, κάθε ερωτά γελοίο. (…) μένει ξαπλωμένος μέχρι το αχνό φως του πρωινού, που σημαίνει γι’ αυτόν την κατάρα, πέρα από μόνο αυτόν, εκεί στην κόλαση της αϋπνίας του, κατάρα και για το ανθρωπινό είδος συνολικά (…) Τα ξεφυσήματα και τα τσιρίγματα δυο γατών που ορμούν ο ένας στον άλλο, μέσα στην ακινησία, είναι σαν να βοά και να διαγράφεται ξεκάθαρο το κτηνώδες στο κέντρο του κόσμου μας.

Δεν μιλώ, θυμίζω, μόνο για τον άυπνο που ζει έντονες καταστάσεις όπως ερωτική απογοήτευση, στρες στη δουλειά, οικονομικά αδιέξοδα, αγωνιά για το τι θα γίνει. Σ’ αυτούς τους ανθρώπους, με τις ομίχλες και τα άλυτα αδιέξοδα, η μέρα επιμένει, δεν λέει να τ’ αφήσει να πέσουν κάτω, να κάνει χώρο στη νύχτα και τον ύπνο. Δεν μιλώ ούτε μόνο για εκείνον που πάσχει από κάποια ασθένεια, τα συμπτώματα της οποίας δεν τον αφήνουν να κοιμηθεί, όπως βουλωμένη μύτη από συνάχι ή πόνοι στα οστά από καρκινικές μεταστάσεις.

Ούτε μιλώ μόνο γι’ αυτόν που καταναγκαστικά θέλει να έχει την εποπτεία και τον έλεγχο της ζωής του. Ο ύπνος, όπως ο θάνατος, έρχεται δίχως να το αντιληφθούμε. Πάντα ο ύπνος μας πιάνει στον ύπνο. Το ρήμα “αποκοιμάμαι”, όπως άλλωστε και το “πεθαίνω”, στη χρήση του, δεν έχει ενεστώτα χρόνο! Γι’ αυτό οι άνθρωποι της δράσης και του έλεγχου, άνθρωποι του ενεστώτα χρόνου και της ενεργητικής φωνής, μισούν τον ύπνο.

Thomas Edison:

Ο ύπνος είναι μια εγκληματική σπάταλη χρόνου και κληρονομιά από την εποχή μας των σπηλαίων.
Η Margaret Thatcher, που την έβγαζε με τέσσερις ώρες ύπνο:
Ο ύπνος είναι για τα ψοφίμια

Κι ένα παλιό σλόγκαν της Citibank:
Citi never sleeps
Παντού εδώ μόνο ξύπνιος. Ακριβέστερα, μια ζωή στην πρίζα – αδιάλειπτη δράση, εργασία και παράγωγη.

Εδώ λοιπόν μιλώ για τον άυπνο που, ανεξάρτητα από την αφορμή, όταν υπάρχει καν αφορμή, έχει μονή του έγνοια να κοιμηθεί, αναλώνεται στον αγώνα ενάντια στον ξύπνο. Ίσως δεν υπάρχει άλλη εμπειρία όπου ύπνος και ξύπνος είναι τόσο στεγανά χωριστοί μεταξύ τους. Όπου ο ύπνος είναι κοντά, και συνάμα πέρα για πέρα απρόσιτος.

Σκεφτείτε την άλλη κατάσταση, εκείνο το αβίαστο κύλισμα, όπου τα βλέφαρα βαραίνουν ανάλαφρα και το κρεβάτι σε καλεί, σε υπνωτίζει, χάνεσαι στη σαγήνη της αγκαλιάς του. Το κρεβάτι, η πύλη, ορθάνοιχτη τώρα, ανάμεσα σε ύπνο και ξύπνο. Πόσο διαφορετικό το κρεβάτι απέναντι στον άυπνο! Πόσο εχθρικό! Σαν το άγονο, το αντίξοο χώμα που δεν επιτρέπει σε τίποτα να βλαστίσει. Το κρεβάτι σε δέχεται όταν το ίδιο μένει αφάνες, άδηλο, σπίτι φιλόξενο που προσφέρει χωρίς να ζητά τίποτα. Το κρεβάτι του άυπνου είναι ανήσυχο, θορυβώδες, σκόρπιο.

Το όνομα που ονομάζει την κατάσταση της εγρήγορσης είναι “ξύπνος”. Ενδιαφέρουσα λέξη: εξ-ύπνου, εκτός ύπνου, έχοντας βγει από τον ύπνο. Η κατάσταση της εγρήγορσης δεν έχει λοιπόν δικό της όνομα. Η μήτρα, το πρώτο είναι ο ύπνος, από τον οποίο κάποτε-κάποτε βγαίνουμε, και τότε είμαστε – ξύπνιοι. Ο Shakespeare το εξέφρασε δια στόματος του Prospero στην “Καταιγίδα”:
Είμαστε από υλικό σαν αυτό που είναι φτιαγμένα τα όνειρα, κι η μικρή μας ζωή κυκλώνεται από έναν ύπνο.

Θα μπορούσαμε να δούμε την ζωή μας και έτσι: νησίδες εγρήγορσης μέσα σε μια θάλασσα ύπνου. (Μονό στον άυπνο ύπνος και ξύπνος είναι απολυτά ασύμβατοι μεταξύ τους.) Ο ύπνος διαποτίζει, διηθεί την καθημερινότητα μας, πχ. όταν κάποιος κινείται σαν υπνοβάτης και του λέμε “Ξύπνα!”. Άλλες πάλι φορές όπου αρμόζει τα μάτια να είναι κλειστά, πχ. στη μουσική, σε μια ευωδιά, σε μια γεύση, στην περισυλλογή, στον έρωτα, σε ευτυχίες και δυστυχίες. Με άλλο τρόπο πάλι στο παραλήρημα και στην ψευδαίσθηση. Κάποτε και στην ψυχαναλυτική συνάντηση. Όμως και ο ξύπνος διαποτίζει και διηθεί τον ύπνο μας – στην υπνοβασία, στο παραμιλητό, προπάντων στα όνειρα. Το “αμύγδαλο του κόσμου”, έτσι αποκαλεί κάπου ο Ελύτης τους τόπους και τις ουτοπίες του κόσμου,
[…] δεν
γίνεται να το βρεις απαράδεχτος αν
κοιμηθείς μισός έξω απ’ τον ύπνο
Από αυτόν τον τόπο, κι από έναν ακόμα απώτερο, μιλά ο Ηράκλειτος:
ταὐτὸ τ’ ἔνι, ειναι το αυτο, (…) ἐγρηγορὸς καὶ καθεῦδον, εγρηγορση και υπνος
Το μαρτύριο της αϋπνίας δείχνει εύγλωττα πως ο κόσμος της εγρήγορσης, όταν καταλαμβάνει τα πάντα, είναι ανυπόφορος. Βεβαία υπάρχουν οι Edison και Thatcher, υπάρχουν οι άνθρωποι της δύναμης, της επίδοσης και της εξουσίας που εδώ βρίσκονται στο στοιχείο τους. Όμως πληρώνουν ένα τίμημα, συνήθως χωρίς να το ξέρουν: ζουν μια αφάνταστα περιορισμένη, μονοδιάστατη ζωή. Χωρίς να το αντιλαμβάνονται, οι τόποι τους μοιάζουν μ’ εκείνα τα κελιά των βασανιστηρίων όπου το εκτυφλωτικό φως δεν σβήνει πότε. Για τους υπολοίπους άυπνους ο μόνο-ξύπνιος-κόσμος είναι η κόλαση επί γης.

Και πώς αντιμετωπίζουμε την αϋπνία; Το “Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο” του Marcel Proust αρχίζει με τα λογία:

Longtemps, je me suis couché de bonne heure.

Η συνηθισμένη μετάφραση είναι: “Πολύ καιρό πήγαινα για ύπνο νωρίς.” de bonne heure θα πει “στον σωστό χρόνο”. Όταν τα πράγματα γίνονται στον σωστό χρόνο, στην ώρα τους, αυτό είναι σημάδι της ευτυχίας. Στα γαλλικά η ευτυχία λέγεται: bonheur. Έτσι η φράση του Proust θα μπορούσε να μεταφραστεί: “Πολύ καιρό πήγαινα να κοιμηθώ ευτυχισμένος.” Ο κάλος ύπνος δείχνει ότι κανείς έχει μια καλή, μια ευτυχισμένη ζωή.

Το 1741 ο κόμης Keyserlingk, ρώσος πρέσβης στην Σαξωνία, ζήτησε από τον Bach, μεσώ του τσεμπαλιστα του και μαθητή του Bach Goldberg, να γράψει κάτι που να του φτιάχνει τη διάθεση στις μακρές, άυπνες νύχτες του. Ο Bach συνέθεσε τις γνώστες “Παραλλαγές Goldberg”. Είναι κι αυτές ένα διάλειμμα ευτυχίας.
Πώς λοιπόν αντιμετωπίζουμε την αϋπνία; Όπως και σ’ άλλα πράγματα που ταλανίζουν κάποιον, δεν εφαρμόζω μια ιδιαίτερη μέθοδο και δεν στοχεύω σε μεμονωμένα συμπτώματα. Αυτό στο οποίο προσβλέπω, και ευελπιστώ να αγγίξουμε στην πορεία της θεραπευτικής συνάντησης, είναι μια ουτοπία, που μερικές φόρες γίνεται και τόπος κατοίκησης, είναι ένας κάποιος τόπος της – ευτυχίας.
Πριν από χρόνια, μια γυναίκα μού διηγήθηκε ένα όνειρο: Έρχεται στην ανάλυση. Εγώ είμαι στο διπλανό δωμάτιο απασχολημένος μ’ ένα νεογέννητο γατάκι. Της ζητάω να το φροντίσει αυτή, γιατί το μόνο που εγώ έχω να του προσφέρω είναι – βαθύς ύπνος.

Αθηνά 2016

Use Facebook to Comment on this Post