Η έννοια του ιδιωτικού στρατού δεν είναι κάτι καινούριο. Σαν όρος περιγράφει την στρατιωτική μονάδα που λειτουργεί προς όφελος νομικού ή/και φυσικού προσώπου επ’ αμοιβή και δεν υπάγεται σε κανένα θεσμό ή κράτος σαν ιεραρχική δομή. Οι ιδιωτικοί στρατοί με τη σημερινή τους μορφή ξεκίνησαν να υφίστανται τον 20ο αιώνα. Την ίδια ώρα η παρουσία τους σε κάθε μορφής επιχείρηση που αφορά την ασφάλεια και όχι μόνο δείχνει να παίρνει διαστάσεις.
Η έννοια του μισθοφόρου περιγράφει εκείνον που αμείβεται για τις υπηρεσίες του. Σύντομα ο όρος αυτός περιέγραφε μόνο αμειβόμενους πολεμιστές. Η δράση τους αναφέρεται αρχικά μάλλον στην εποχή του χαλκού, το 3.300 π.Χ. αλλά χωρίς να υπάρχουν πολλές πληροφορίες. Οι πρώτες ιστορικές αναφορές βρίσκονται σε Αιγυπτιακά κείμενα, όπου ο Φαραώ Ραμσής Β’, το 1250 π.Χ. περίπου, σχημάτισε σώμα σωματοφυλακής με το όνομα “Λαοί της Θάλασσας”, στο οποίο συμμετείχαν Αχαιοί πολεμιστές καθώς και στρατιώτες από την περιοχή της Ν.Α. Μεσογείου.
Στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, οι μισθοφόροι ήταν κύριο σώμα στρατού το οποίο αποτελούνταν από έμπειρους μαχητές, έτοιμους να δουλέψουν για κάθε έναν που θα πρόσφερε αρκετά χρήματα για τις υπηρεσίες τους. Υπάρχουν δεκάδες αναφορές για μισθοφορικά σώματα που έδρασαν από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα, παρουσιάζοντας επιτυχίες αλλά πολλές φορές και βαρβαρότητες κατά την διάρκεια των συγκρούσεων αλλά και μετά από αυτές.
Σήμερα, ο όρος του μισθοφόρου παραπέμπει σε σώματα ιδιωτικών στρατών που συνεργάζονται με επιχειρήσεις, οργανισμούς και φυσικά πρόσωπα. Υπάγονται σε ειδική νομοθεσία και διαθέτουν σημαίνοντα ρόλο σε τομείς επιχειρήσεων και προστασίας. Η σύγχρονη ιστορία βρίσκει τον όρο του μισθοφόρου περίπου στα μέσα του 20ου αιώνα να συνδέεται κυρίως με την Λεγεώνα των Ξένων, όπου ναι, μεν, τελούσε υπό Γαλλική διοίκηση αλλά διέθετε δυναμικό από όλες τις χώρες του κόσμου. Οι αμοιβές ήταν αρκετά μεγάλες όπως και η επικινδυνότητα των επιχειρήσεων που αναλάμβανε η συγκεκριμένη μονάδα. Παράλληλα, με την συγκεκριμένη μονάδα που είχε εθνική υποταγή, για πρώτη φορά την δεκαετία του 1960 δημιουργήθηκε ο πρώτος πραγματικά ιδιωτικός οργανισμός στρατιωτικής μορφής από τον απόστρατο των SAS , Sir D. Sterling, με την ονομασία Watchguard International Ltd που είχε ως σκοπό την εκπαίδευση επ’ αμοιβής των στρατιωτών κρατών της Μέσης Ανατολής.
Ο ρόλος των ιδιωτικών στρατών, όπως επισημάνθηκε, άλλαξε στα τέλη του 20ου αιώνα. Το κύριο σημείο αναφοράς ήταν το 1985 όπου για πρώτη φορά ιδιωτικής μορφής εξωτερικός στρατιωτικός εργολάβος με το όνομα Logistics Civil Augmentation Program (LOGCAP) ) χρησιμοποιήθηκε ως μονάδα καταστολής και ειρήνευσης υπό την επίσημη κάλυψη του ΟΗΕ στην Σομαλία την δεκαετία του 1990 με μεγάλη επιτυχία. Η παρουσία του για πρώτη φορά έθεσε το ερώτημα αν θα ήταν δυνατόν αυτή η δράση να επεκταθεί και σε άλλες επιχειρήσεις και τομείς, με πολλούς να είναι υπέρ και άλλους τόσους να αμφισβητούν το εγχείρημα.
Η παρουσία των ιδιωτικών στρατών έκτοτε είναι μεγάλη και έχει ήδη αναδειχθεί σε εμπόλεμες περιοχές της Μέσης Ανατολής, κατά της πειρατείας αλλά και πρόσφατα στις περιπτώσεις των Ουκρανικών συγκρούσεων. Η παράλληλη δράση τους μαζί με μονάδες εθνικού στρατού, ειδικά στο Ιράκ και σήμερα στην Ουκρανία, έχει δημιουργήσει νομικά θέματα που έσπευσε να καλύψει ο ΟΗΕ με ένα υπό πρόταση νομοσχέδιο το 2011. Αυτό έγινε μετά από έντονο διάβημα προς τον ΟΗΕ το 2006 για την επιρροή των ιδιωτικών στρατών σε διάφορες επιχειρήσεις και πως αυτές είχαν παραβιάσει πολλαπλές φορές τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις διεθνείς νομοθεσίες. Το εν λόγω νομοσχέδιο βρίσκεται ακόμα σε διαπραγματεύσεις, αφού οι αντιδράσεις που προέρχονται κυρίως από δυτικές χώρες είναι μεγάλες. Ο λόγος είναι η δυνατότητα να λειτουργήσουν εκτός ορίων με την χρήση των ιδιωτικών στρατών. Σύμφωνα με το νομοσχέδιο θα διακρίνονται γραμμές ευθύνης στα δύο μέρη του ιδιωτικού συμβολαίου που θα πρέπει να τηρούνται νόμοι και κανόνες διεθνούς δικαίου, ειδικά όταν αυτοί αναφέρονται σε ανθρώπινα δικαιώματα.
Κύριο σημείο αναφοράς στις παραπάνω παραβιάσεις αποτελεί η δραστηριότητα της εταιρίας Blackwater στα πεδία μαχών του Ιράκ, η οποία έχει αρκετές δικαστικές υποθέσεις με φόντο επιχειρήσεις ακόμα και εντός εδάφους των ΗΠΑ ( στην πολιτεία Ν. Ορλεάνης μετά τον τυφώνα Κατρίνα ). Όμως, δεν είναι η μοναδική εταιρία με τέτοια προβλήματα. Αρκετές ακόμη, όπως η Triple Canopy ελέγχονται για τις δραστηριότητες τους στο Αφγανιστάν καθώς και για άλλες μη διαφανείς επιχειρήσεις που έπραξαν σε διάφορα πεδία επιχειρήσεων.
Γιατί, όμως, οι ιδιωτικοί στρατοί έχουν τόσο μεγάλη δραστηριότητα; Γιατί έχουν, πλέον, τόσο μεγάλο κομμάτι δραστηριότητας που ακόμα και ο ΟΗΕ αποδέχεται με συνολική ετήσια δαπάνη για τέτοιου είδους συμβόλαια να φτάνει τα 700 εκατομμύρια δολάρια;
Οι λόγοι είναι κυρίως πολιτικής και οικονομικής φύσεως. Ένας ιδιωτικός στρατός ακριβώς επειδή αμείβεται με κάποιο συγκεκριμένο ποσό για να φέρει εις πέρας μια αποστολή, έχει περιορισμένο κόστος για κάθε εργοδότη-κράτος που θα θελήσει να λειτουργήσει με αποτελεσματικότητα αλλά και με ελεγχόμενη δαπάνη σε μια σύγκρουση ή ακόμα και μια “ειρηνευτική” επιχείρηση. Το παράδειγμα των ΗΠΑ για την ανάθεση της ειρηνευτικής αποστολής στην Blackwater για την αστυνόμευση της Νέας Ορλεάνης μετά την καταστροφή από τον τυφώνα Κατρίνα είναι χαρακτηριστικό. Η επιχείρηση, μάλιστα, ξεκίνησε χωρίς να να έχουν υπογραφεί συμβόλαια τα οποία δόθηκαν στην συνέχεια. Η εταιρία αποκόμισε κάποιες δεκάδες εκατομμυρίων δολαρίων ενώ η Ομοσπονδιακή Κυβέρνηση δεν χρειάστηκε να δώσει τεράστιο ποσό από το αποθεματικό της FEMA. Οι δαπάνες των αγημάτων στην περιοχή επιβάρυναν αποκλειστικά την εταιρία που έπρεπε να δώσει αποτέλεσμα σε συγκεκριμένο χρόνο και με συγκεκριμένο κόστος.
Το πολιτικό κόστος, επίσης, από την χρήση ενός ιδιωτικού στρατού είναι χαμηλό συγκριτικά με την χρήση ενός εθνικού στρατού. Η εικόνα ενός στρατιώτη με εθνόσημο να επιχειρεί σε πεδίο, προκαλεί πάντα ανάμικτα συναισθήματα στους πολίτες. Ακόμη χειρότερα, όταν αυτή η εικόνα περιέχει τις μαύρες σακούλες μεταφοράς στην πατρίδα. Το πολιτικό κόστος σε κάτι τέτοιο είναι πάντα μεγάλο και οδηγεί σε πολλά προβλήματα εντός χώρας, ακόμα και αν οι δράσεις ήταν απαραίτητες και αναγκαίες για την εθνική ασφάλεια κάθε κράτους.
Ο κυριότερος λόγος, όμως, είναι εκείνος που αναφέρεται στην “ευελιξία” γύρω από διεθνείς νόμους και κανόνες που μπορεί να έχει ένας ιδιωτικός στρατός, καθώς δεν υπάγεται σε κάποιον θεσμό ή κράτος, παρά φέρει μόνο νομική ευθύνη απέναντι στον εργοδότη του. Η επιχειρησιακή ικανότητα ενός ιδιωτικού αγήματος που δεν φέρει εθνόσημο δεν περιορίζεται από κανόνες εμπλοκής και δεν υποχρεώνεται σε λόγο απέναντι σε κανένα θεσμό για την συμπεριφορά του, αν παραβεί ακόμα και νομοθεσίες του εκάστοτε κράτους. Παρ όλες τις διεθνείς οδηγίες (και όχι νομοθεσίες) για σεβασμό κανόνων εμπλοκής, προστασία αμάχων και γενικώς την τήρηση του ηθικού κώδικα για σώματα ασφαλείας, δυστυχώς θα πρέπει να αναφέρουμε πως στις περισσότερες περιπτώσεις αυτές δεν τηρούνται.
Πάλι χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Blackwater καθώς αρκετά μέλη της εταιρίας έκαναν βάναυσες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενώ πολλές φορές λειτούργησαν περισσότερο ως εγκληματική οργάνωση με λεηλασίες και εκτελέσεις παρά ως μονάδες υποστήριξης και αστυνόμευσης. Αναφέρουμε ενδεικτικά τις δολοφονίες στην πλατεία Nisur στις 16 Σεπτεμβρίου του 2007 με δεκάδες νεκρούς και τραυματίες όπως και τα τεταμένα επίπεδα τις σχέσεις Ιράκ – ΗΠΑ που τράβηξαν κυρίως τα φώτα της δημοσιότητας.
Ένα ακόμη σημείο αναφοράς των επικριτών της χρήση ιδιωτικών στρατών είναι πώς ουδείς γνωρίζει με ακρίβεια το τι γίνεται με τα χρήματα που πληρώνονται αυτές οι επιχειρήσεις, ενώ αρκετές μπορεί να έχουν ιδιοκτήτες που, ίσως, να είναι εχθρικά διακείμενοι προς το κράτος που λειτουργούν ή ακόμα και προς τους εργοδότες τους. Σημασία έχει εδώ η αναφορά για μια τέτοια περίπτωση σώματος ιδιωτικής εταιρίας (για ευνόητους λόγους δεν θα αναφερθεί το όνομα λόγω εξέλιξης έρευνας) που ενώ βρίσκεται εκεί για προστασία κατά πειρατείας, εντούτοις θεωρείται ότι υποστηρίζεται από ακραίο Ισλαμικό οργανισμό χρηματοδότησης τρομοκρατικών οργανώσεων!
Επίσης, σημαντικό σημείο είναι η μη διάκριση ανάληψης συμβολαίων καθώς αρκετές εταιρίες δεν τηρούν το ασυμβίβαστο εργοδοτών με αποτέλεσμα κάποιες μονάδες τους να λειτουργούν υπέρ κρατών για την καταπολέμηση του εμπορίου ναρκωτικών, ενώ άλλες της ίδιας επιχείρησης να λειτουργούν υπέρ των καρτέλ.
Όπως είναι εμφανές, τα πλεονεκτήματα μετατρέπονται εύκολα σε μειονεκτήματα για τη χρήση αυτών των στρατών. Όμως, παρόλα αυτά η δράση τους μεγαλώνει μέρα με την μέρα και σύμφωνα με αναλυτές και ειδικούς η παρουσία τους θα γίνει ακόμα εντονότερη από την στιγμή που οι επιχειρήσεις γίνονται όλο και πιο εξειδικευμένες κατά στόχων και αντικειμένων, ενώ απαιτούν μεγαλύτερη εμπειρία και ικανότητα δράσης πέρα από τα θεσπισμένα διεθνή όρια. Σύμφωνα με δηλώσεις του ανώτατου αξιωματούχου του ΝΑΤΟ, Anders Fogh Rasmussen στο συνέδριο ασφαλείας της Μπρατισλάβα τον Οκτώβριο του 2009, τονίστηκε η ανάγκη της αλλαγής του δόγματος ασφαλείας και της πλήρης ανάπτυξης και εκμετάλλευσης των πόρων σε ένα περιβάλλον οικονομικής κρίσης. Αυτό φωτογράφησε ουσιαστικά και την μείωση των ελαστικών δαπανών μέσα από συνολικές λύσεις, γεγονός που αφήνει αρκετά περιθώρια ερμηνειών. Ακολουθεί όλη η δήλωση του Rasmussen όπως έγινε στα Αγγλικά.
“Second, the new Strategic Concept will need to urge continued military transformation – to allow us to cover the full spectrum of tasks, from collective defence to peace support operations. It should also encourage Allies to work more closely together in acquiring key capabilities and in funding operations. Needless to say, the current financial crisis and the budgetary problems faced by all our nations only make this a more pressing requirement. This is also about taxpayer’s money. We have to make efficient use of our resources, through better cooperation, through better coordination and through collective solutions.”
Σύμφωνα με την συνέχεια των παραπάνω δηλώσεων και των απαντήσεων σε σχετικές ερωτήσεις (υπάρχει παραπομπή στο τέλος του κειμένου) το ΝΑΤΟ θέλει να λειτουργήσει με αυτό τον τρόπο διοχετεύοντας αρκετές από τις διαδικασίες και επιχειρήσεις του με ελεγχόμενο τρόπο προς τρίτους για να μειώσει το κόστος και να μεγιστοποιήσει την αποτελεσματικότητα.
Το ίδιο, όμως, θέλει να κάνει και ο ΟΗΕ, όπου όπως αναφέρθηκε, παρέχει πολύ μεγάλα συμβόλαια προς ιδιωτικούς στρατιωτικούς εργολάβους. To ίδιο κάνουν και κράτη, ακόμα και εντός εδάφους τους, προς ενίσχυση των αρχών στο έργο τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν αυτό του Λονδίνου για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2012 όπου μεγάλο μέρος της ασφάλειας και των διαδικασιών ανατέθηκε στην εταιρία G4S γεγονός που οδήγησε και στο σκάνδαλο σχετικά με την αναποτελεσματικότητα που παρουσιάστηκε.
Όσον αφορά την Ελλάδα και το πώς μπορεί να επηρεαστεί από την παρουσία τέτοιων οντοτήτων μέσα στο πλαίσιο στρατηγικής ασφάλειας, υπάρχουν κάποια σημεία αναφοράς. Δημοσιεύματα του 2012 έφεραν μέλη της τότε κυβέρνησης να έχουν προσεγγίσει την εταιρία Blackwater για να προστατεύσει το κοινοβούλιο σε περίπτωση εξέγερσης, κάτι που όμως βασίστηκε κυρίως σε μια δήλωση του πρώην πρέσβη στον Καναδά Λεωνίδα Χρυσανθόπουλου ότι του είχε γίνει διερευνητική προσέγγιση για το αν γνωρίζει πως μπορεί να προσεγγιστεί η Blackwater και πώς θα ήταν δυνατόν να γινόταν μια τέτοια συζήτηση. Ο ίδιος ποτέ δεν αποκάλυψε ποιός τον προσέγγισε. Η ίδια η εταιρία, πάντως, διέψευσε την όλη ιστορία, χωρίς όμως να πείσει καθώς είναι πάγια τακτική των εταιριών αυτών να προστατεύουν την ανωνυμία του πελάτη.
Σημαντικό μερίδιο, επίσης, έχουν και εταιρίες maritime security που δραστηριοποιούνται στην Ελλάδα αναλαμβάνοντας την προστασία πλοίων και εμπορευμάτων κατά την διάρκεια του ταξιδιού τους. Οι εταιρίες έχουν αρκετά μεγάλα συμβόλαια στον Ελληνικό εφοπλιστικό χώρο, ενώ κατέχουν επίσης και μεγάλο μερίδιο στην προστασία προσώπων υψηλής σημασίας (VIP protection) με δοθείσα άδεια οπλοφορίας ενώ υπάρχει και ένα αρκετά διφορούμενο πλαίσιο αν δικαιούνται ή όχι χρήσης αυτού!
Πρόσφατα έγινε αναφορά από αρκετούς, ανεπίσημα, πώς ίσως μετά την ανάληψη έργου από την G4S για την λειτουργία της Αμυγδαλέζας ως μέρος παραμονής παράνομων μεταναστών, θα ήταν μια καλή επιλογή να λειτουργήσει προσθετικά της FRONTEX και των τοπικών Αρχών στην φύλαξη συνόρων, αναλαμβάνοντας διαδικασίες μεταγωγών, επαλήθευσης στοιχείων κοκ, ελαφρύνοντας έτσι το όλο γραφειοκρατικό κόστος για το Ελληνικό κράτος.
Θα πρέπει να τονιστεί, πάντως, πως ειδικά στην Ελλάδα το νομοθετικό πλαίσιο δεν προβλέπει την χρήση ιδιωτικών στρατών και εταιριών φύλαξης για ανάληψη τομέων ασφαλείας έναντι των κρατικών Αρχών. Επίσης, το αυστηρό πλαίσιο οπλοκατοχής και οπλοφορίας υποχρεώνει τις ιδιωτικές εταιρίες και τους υπαλλήλους τους σε συγκεκριμένες μόνο δραστηριότητες και πάντα υπό την επίβλεψη του επίσημου κράτους.
Τα παραπάνω είναι απλά μια εισαγωγή στο όλο θέμα και αφορά κυρίως το φαινόμενο των ιδιωτικών εταιριών ασφαλείας και προστασίας που διαθέτουν ιδιωτικούς στρατούς προς ενοικίαση. Οι ιδιωτικοί στρατοί είναι ένα φαινόμενο στον χώρο ασφάλειας που ήρθε για να μείνει, τόσο για τους λόγους που αναφέρθηκαν προηγουμένως αλλά και για ένα πολύ πιο ουσιώδη που μπορεί να κατανοήσει και ο πιο απλός άνθρωπος. Όταν έρθει η ώρα να χρειαστεί κάποιος προστασία, θα προτιμήσει ένα νεαρό 18 με 22 ετών που θα έχει μια βασική εκπαίδευση σε θέματα ασφαλείας ή ένα βετεράνο με εμπειρία χρόνων και ικανότητες ανεπτυγμένες στο μέγιστο δυνατόν;