Οι άνθρωποι ορκίζονται και προσεύχονται σε θεούς και ήρωες. Τους τελευταίους τους αισθάνονται πιο κοντά απ’ ό,τι τους θεούς, τους θεωρούν προστάτες και διαμεσολαβητές ανάμεσα στον κόσμο των θνητών και των θεών, γι’ αυτό και αναπτύσσουν μαζί τους μια πιο στενή και προσωπική σχέση. Οι ήρωες είναι η αιώνια γέφυρα που ενώνει την ανθρώπινη φύση με την θεία ουσία της, την οποία αυτή περιέχει…
Στα αττικά συμπόσια η πρώτη σπονδή γίνεται για τους θεούς και η δεύτερη για τους ήρωες, κυρίως αυτούς που μετά τον θάνατό τους θεοποιούνται, όπως ο Ηρακλής, οπότε και λατρεύονται, συνήθως στον τόπο της ταφής τους. Αυτό είναι ένα στοιχείο για την ξεχωριστή θέση που επιφυλάσσει η θρησκεία της πόλεως στους ήρωες, στους νεκρούς εκείνους που από τον τάφο τους δρουν ευεργετικά ή καταστρεπτικά.
Από τα βάθη του τάφου τους επαγρυπνούσαν και προστάτευαν την χώρα, της οποίας ήταν κατά κάποιο τρόπο αρχηγοί και κύριοι. Αυτός ο χαρακτηρισμός του αρχηγού της χώρας που απέδιδαν στους νεκρούς, βρίσκεται σε χρησμό της Πυθίας προς τον Σόλωνα: “Τίμησε με λατρεία τους αρχηγούς της χώρας, τους νεκρούς που κατοικούν κάτω από την γη”.
Παράλληλα, η θέσπιση των λατρειών των οικιστών λίγα μόλις χρόνια μετά την ίδρυση των αποικιών υπαγορευόταν από πολιτικούς λόγους. Η αγορά ήταν ο καταλληλότερος χώρος για την τέλεση της λατρείας του οικιστή, του προγόνου των πολιτών του νέου κράτους. Σε κάθε περίπτωση, ο ήρωας γίνεται το επίκεντρο της λατρείας διαμορφώνοντας έτσι έναν κοινωνικό δεσμό για την επιβίωση της κοινότητας, συνενώνουν τα μέλη μιας ομάδας γύρω από μια λατρεία. Όντας πλησιέστερα από ό,τι οι θεοί στο ανθρώπινο γένος, είναι σημαντικός για την αρωγή του στα μέλη της κοινότητας σε διαφορετικές εκφάνσεις της καθημερινότητας.
Όταν μιλούμε για λατρεία ηρώων στην αρχαία Ελλάδα, πρέπει να ξέρουμε πως η ηρωολατρεία δεν περιορίζεται στα πρόσωπα του ηρωικού μύθου. Κατά την ομηρική ορολογία ήρωες και θεοί αποτελούν δύο χωριστές ομάδες, μολονότι απέναντι στους ανθρώπους συν ανήκουν στην ίδια κατηγορία των “ισχυρότερων”. Το διαχωριστικό τείχος είναι αδιαπέραστο: κανείς θεός δεν είναι ήρωας, κανείς ήρωας δεν είναι θεός. Μόνο ο Διόνυσος και ο Ηρακλής μπόρεσαν να ανατρέψουν αυτή την αρχή. Είναι βέβαια, όχι λίγοι οι ομηρικοί ήρωες που στα ιστορικά χρόνια τους βλέπουμε να λατρεύονται, όπως ο Αχιλλέας στην Ήλιδα και στο Ροίτειο, ο Ιδομενέας και
ο Μηριόνης στην Κνωσσό.
Πολλοί περισσότεροι όμως είναι οι ήρωες που λατρεύονται χωρίς να ανήκουν στην μυθολογία. Χαρακτηριστικό για τους ήρωες αυτούς είναι ότι είναι δεμένοι πάντα με έναν ορισμένο τόπο, εκεί οπού βρίσκεται ο τάφος με τα λείψανα τους.
Κάθε άνθρωπος που είχε προσφέρει κάποια μεγάλη υπηρεσία στην πόλη, από τον ιδρυτή της ως τον νικητή μιας μάχης ή τον νομοθέτη που είχε βελτιώσει τους νόμους της, γινόταν θεός. Πολλές φορές δεν ήταν καν απαραίτητο να υπήρξε ένας μεγάλος άνδρας ή ευεργέτης. Έφτανε να είχε μαστιγώσει έντονα την φαντασία των συγχρόνων του και να είχε γίνει αντικείμενο κάποιου λαϊκού θρύλου για να γίνει ήρωας, δηλαδή ένας ισχυρός νεκρός, του οποίου επιθυμούσαν την προστασία και έτρεμαν τον θυμό του.
Οι Θηβαίοι εξακολουθούσαν επί δέκα αιώνες να προσφέρουν θυσίες στον Ετεοκλή και στον Πολυνείκη. Οι κάτοικοι της Ακάνθου τιμούσαν με λατρεία έναν Πέρση που είχε πεθάνει εκεί κατά την εκστρατεία του Ξέρξη. Στην Τροιζήνα τιμούσαν τον Ιππόλυτο σαν θεό. Ο Πύρρος, ο γιος του Αχιλλέα, ήταν θεός των Δελφών μόνο και μόνο γιατί είχε πεθάνει και ταφεί εκεί. Στον Κρότωνα λάτρευαν έναν ήρωα εξαιτίας τού ότι υπήρξε, όταν ζούσε, ο ωραιότερος άντρας της πόλης. Η Αθήνα λάτρευε σαν έναν από τους προστάτες της τον Ευρυσθέα που ωστόσο ήταν Αργείος. Οι Σπαρτιάτες τιμούσαν τον Λυκούργο με ναό, ιερείς ιεροτελεστίες και ύμνους. Ο Θησέας λατρευόταν στην Αθήνα σαν θεός και οι Αθηναίοι είχαν χτίσει ναό για τα οστά του. Οι Μεσσήνιοι τιμούσαν με λατρεία τον Αριστομένη και οι Αιγινήτες τους Αιακίδες.
Ως ήρωα λάτρευαν τον Κίμωνα στο Κίτιο της Κύπρου, τον τραγικό Σοφοκλή στην Αθήνα με την προσωνυμία του Δεξίωνα, τον αθλητή Διομήδη στην Αστυπάλαια, τον τύραννο Ονήσιλο στην Αμαθούντα.
Ηρωικές τιμές απένειμαν οι Αθηναίοι και σε όποιους είχαν πέσει στον Μαραθώνα πολεμώντας τους Πέρσες. Το ίδιο έγινε και με όσους είχαν σκοτωθεί στις Πλαταιές και σε άλλες μάχες. “Δεν είναι δικό μας κατόρθωμα, αλλά των θεών και των ηρώων” λέει ο Θεμιστοκλής μετά την νίκη στην ναυμαχία της Σαλαμίνας. Σύμφωνα με τον Αθηναγόρα, που έζησε τον 2ο αι. μ.Χ., προς τιμήν του Πάριδος Αλεξάνδρου «δημοτελεῖς ἄγονται θυσίαι καὶ ἑορταὶ ὡς ἐπηκόῳ θεῷ» στον τάφο του στην αγορά του Παρίου του Ελλησπόντου. Ο Πάρις λατρευόταν ως επώνυμος της πόλης λόγω της μακρόχρονης παραμονής του εκεί μετά το χρησμό που προφήτευε ότι θα είναι υπαίτιος της καταστροφής του Ιλίου.
Ως ήρωες τιμούσαν και όσους είχαν ιδρύσει και αποικίσει μία περιοχή ή μία πόλη: τον Μιλτιάδη στην θρακική χερσόνησο, τον Ιέρωνα στην Κατάνη, τον Άρατο στην Σικυώνα. Τον αρχηγό μιας αποικίας όταν πέθαινε, τον έθαβαν στην αγορά της νέας πόλης και τον τιμούσαν ως ήρωα κτίστη ή αρχηγέτη. H παρουσία του ανδριάντα του Επαμεινώνδα στο ιεροθυσίον της Μεσσήνης ανάμεσα στα αγάλματα των 12 θεών, είναι ενδεικτική της σημασίας που του απέδιδαν οι Μεσσήνιοι ως ισόθεου ήρωα οικιστή της πόλεως.
Οποιοιδήποτε νεκροί μπορούσαν να γίνουν φύλακες της χώρας, αρκεί να τους πρόσφεραν μια λατρεία.
Οι Μεγαρείς ζήτησαν να μάθουν κάποτε από το Μαντείο των Δελφών με ποιο τρόπο θα ευημερούσε η πόλη τους. Ο θεός απάντησε ότι θα ευημερούσε “αν φρόντιζαν να παίρνουν πάντα τις αποφάσεις τους μαζί με τους περισσότερους”. Κατάλαβαν ότι με αυτά τα λόγια ο θεός εννοούσε τους νεκρούς που είναι πράγματι περισσότεροι από τους ζωντανούς. Κατ΄συνέπεια έχτισαν την αίθουσα συμβουλίων στο σημείο που βρισκόταν ο τάφος των ηρώων τους. Ήταν μεγάλη ευτυχία για μία πόλη να διαθέτει λίγο πολύ επώνυμους νεκρούς.
Η Μαντινεία περηφανευόταν πολύ για τα οστά του Αρκάδα, η Θήβα για τα οστά του Γηρυόνη, η Μεσσήνη για τα οστά του Αριστομένη. Η Σπάρτη, τον 6ο αι. π.Χ., στη διαμάχη της με την Τεγέα, μετέφερε τα οστά του Ορέστη στη Σπάρτη· το 475 π.Χ. ο Κίμωνας μετέφερε τα οστά του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα προς δόξα της πόλης και του ίδιου. Γνωστές ακόμη είναι οι μεταφορές των οστών του Τεισαμενού από την Ελίκη στη Σπάρτη, του Λίνου από τη Θήβα στη Μακεδονία -πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο μετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.), ύστερα από όνειρο που είδε, όπως και η επαναφορά των οστών στον αρχικό τόπο ταφής τους-, του Ορφέα από τα Λίβηθρα στο Δίον. Τα οστά του Μαχάονα μεταφέρθηκαν από τον Νέστορα στην Πύλο όπου γιατρεύτηκαν πολλοί άρρωστοι στο ιερό του στην Γερήνια. Το ανθοστόλιστο άγαλμά του στεκόταν στο κύριο σημείο του ιερού χώρου με την ονομασία “Ρόδον”. Επίσης έχουμε αναφορές για θυσίες στο Ίλιον προς τιμήν του Έκτορος, που μαρτυρούνται από το Λουκιανό και το Φιλόστρατο, εξακολουθούσαν να τελούνται σε «βωμοὺς ἐμπύρους» στην αγορά το 354 μ.Χ., την εποχή της επίσκεψης του Ιουλιανού.
Σε ήρωα ανακηρύσσεται, όπως αναφέραμε παραπάνω ο ιδρυτής μιας αποικίας και ενταφιάζεται στην Αγορά, το κέντρο της νέας αρχής, ενώ δεν λείπουν οι μεταφορές «οστών» από μία πόλη σε άλλη, ώστε να αυξηθεί το κύρος της πόλης που φιλοξενεί τον νεκρό.
Για να αποκτήσουν τέτοια πολύτιμα λείψανα κατέφευγαν σε διάφορα τεχνάσματα. Ο Ηρόδοτος αναφέρει την απάτη που έκαναν οι Σπαρτιάτες για να κλέψουν τα οστά του Ορέστη. Και είναι αλήθεια ότι αποκτώντας τα, χάρισαν αμέσως μια νίκη στους Σπαρτιάτες. Μόλις η Αθήνα απέκτησε δύναμη πρώτη της κίνηση ήταν να αποκτήσει τα οστά του Θησέα που ήταν θαμμένος στην Σκύρο και να χτίσει προς τιμήν του ναό μέσα στην πόλη, αυξάνοντας έτσι των αριθμό των θεών που την προστάτευαν. Στην Αθήνα επίσης έδειχναν τον τάφο του Οιδίποδα όπου αναπαύονταν τα οστά του και το ηρώον όπου δεχόταν τις νεκρώσιμες τιμές. Εννοείται πως οι Θηβαίοι είχαν άλλο θρύλο για το Οιδίποδα. Ο Κλεισθένης, όταν δημιούργησε τις δέκα φυλές της Αθήνας, ίδρυσε και δέκα ηρώα στην Αγορά και η κάθε φυλή πήρε το όνομά της από έναν από τους δέκα ήρωες.
Η λατρεία των ηρώων θυμίζει πιο πολύ την λατρεία των νεκρών – εκεί άλλωστε έχει τις ρίζες της – παρά των θεών: τους προσφέρουν ειδικές θυσίες, αιματηρές ή αναίμακτες, συχνά τους μοιρολογούν κάθε χρόνο και οργανώνουν αγώνες γυμνικούς για να τους τιμήσουν. Το τυπικό της λατρείας θυμίζει αυτό των Χθόνιων θεοτήτων. Τους προσφέρονται θυσίες, όχι με το φως της ημέρας όπως στους Ολύμπιους, αλλά προς το βράδυ. Το θυσιαζόμενο είναι στραμμένο προς το μέρος της Δύσης. Ο βωμός είναι χαμηλός (Eσχάρα), πολύ λίγο ανυψωμένος από το έδαφος. Για τους ήρωες αυτούς πιστεύεται ότι μέσα από τον τάφο τους προστατεύουν την πόλη και, όταν βρίσκεται σε κίνδυνο βγαίνουν και πολεμούν κι αυτοί για την σωτηρία της. Έτσι, στην μάχη του Μαραθώνα παραστέκουν τους Αθηναίους έξω από τον επώνυμο ήρωα του Μαραθώνα, ο Θησέας, ο Έχετλος και ο Βούτης, στην ναυμαχία της Σαλαμίνας ο Σαλαμίνιος Αίας μαζί με τον πατέρα του τον Τελαμώνα, στην μάχη των Λεύκτρων πολεμάει ο Ηρακλής με το μέρος των Θηβαίων.
Η ηρωολατρεία είναι θέμα που ανήκει στην ιστορία της θρησκείας, όχι της μυθολογίας. Την μυθολογία την ενδιαφέρουν μόνο όσοι ήρωες συνδυάζουν μύθο και λατρεία, και πρέπει να είναι παλαιοί θεοί υποβιβασμένοι. Η Ελένη λατρευόταν ως θεά στην Λακωνία και στην Ρόδο, μαζί της λατρευόταν και ο Μενέλαος στο ίδιο ιερό (στην Λακωνία) που στα αλεξανδρινά μάλιστα χρόνια λεγόταν Μενελάιον.
Υπήρχαν και παιδιά ήρωες. Όπως ο Παλαίμων στον Ισθμό, ο Αρχέμορος και του βρέφους Οφέλτη στην Νεμέα. Όπως αργότερα από την Ελληνιστική εποχή και μετά, γίνονταν συχνότεροι ήρωες παιδιά που είχαν πεθάνει νωρίς. Οι έφηβοι παρεκινούντο προς την λατρεία των ηρώων. Τα γυμναστήρια είχαν τον ήρωα τους, στην Αθήνα π.χ ετιμάτο ο Ακάδημος στην Ακαδημία, κάποιος Λύκος στο “Λύκείον” ο Ηρακλής στο γυμναστήριο του Κυνοσάργους.Ιδιαιτέρως σημαντικό ρόλο είχαν οι έφηβοι στην εορτή του Αίαντος στην Σαλαμίνα. Έτσι η νέα γενιά μπορούσε να δεθεί με τον κόσμο των νεκρών και την παράδοση που αναφέρεται σε αυτούς και τις υποχρεώσεις που αυτή δημιουργεί αλλά και παράλληλα να εμπνευστεί.
Κάποτε ο τόπος ταφής τους μένει κρυφός, διότι από την ασφάλειά του εξαρτάται η σωτηρία της πόλεως. Κάθε Ηρώο περιβαλλόταν συνήθως από μικρό δάσος με λιόδεντρα ή κυπαρίσσια, των οποίων απαγορευόταν η κοπή. Στα νεκρικά Ηρωϊκά μνημεία της Θεσσαλίας και της Βοιωτίας δεν ήταν σπάνιες στις επιτύμβιες επιγραφές η έκφραση «Χρηστέ Χαίρε». Άλλοτε πάλι ο ήρωας είναι υπερτοπικός και δείχνονται πολλοί τάφοι σε διάφορα μέρη· τότε το πρόβλημα -ποιος τάφος είναι αυθεντικός- λύνεται με την αποδοχή ομώνυμων ηρώων, οπότε κάθε τάφος είναι αυθεντικός.
Μερικοί υποτιθέμενοι τάφοι ηρώων ήταν κενοτάφια στημένα εκεί όπου παλαιότερα ήταν τόποι χθόνιας λατρείας.Όμως η λατρεία των ηρώων, που μπορεί να είναι και υποβιβασμένοι θεοί, αφού πεθαίνουν, δεν έχει μόνο θρησκευτική σημασία. Έχει και πολιτική, γιατί οι ήρωες συνενώνουν τα μέλη μιας ομάδας γύρω από τη λατρεία τους και λειτουργούν ως σύμβολα δόξας και προστασίας της κοινότητας.
Ανάλογη περίπτωση αποτελεί η διαγραφή του τίτλου του οικιστή της Αμφίπολης από τον Αθηναίο Άγνωνα και η απόδοσή του στο Σπαρτιάτη Βρασίδα. Σύμφωνα με το Θουκυδίδη οι Αμφιπολίτες έθαψαν το Βρασίδα στην αγορά το 422 π.Χ. και τον τίμησαν ως νέο οικιστή και σωτήρα με θυσίες και αγώνες, επειδή δύο χρόνια νωρίτερα είχε αποσπάσει την Αμφίπολη από τους Αθηναίους, την είχε προσαρτήσει στη Σπάρτη και είχε εγκαθιδρύσει ολιγαρχικό πολίτευμα. Η κατάργηση της λατρείας του Άγνωνος μεθοδεύτηκε, επειδή ο ήρωας δεν αποτελούσε πλέον εγγύηση προστασίας για την πόλη. Αντίθετα, η λατρεία του Βρασίδα εξασφάλιζε τη διατήρηση της συμμαχίας με τους Λακεδαιμόνιους κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου.
Αλλά ακόμη και τα Ταφικά Μνημεία στις αγορές της Μαντίνειας και των Φιλίππων, που συνδέονται με την ηρωολατρεία, δε θυμίζουν σε τίποτα ανάλογα μνημειώδη και πολυτελή ταφικά μνημεία σε χώρους εκτός των αγορών. Το Ταφικό Μνημείο στην αγορά της Μαντίνειας ταυτίζεται με το «ἡρῷον» του Ποδάρη, πεσόντα στη μάχη της Μαντίνειας το 362 π.Χ.
Θα μπορούσαν να γραφτούν τόμοι. Το άρθρο απλά δείχνει περιληπτικά τις αναφορές για περαιτέρω έρευνα από τον καθένα μας. Ο καταλόγος των ηρώων σε αυτό τον τόπο είναι τεράστιος. Θα μπορούσαν να γραφτούν τόμοι. Το άρθρο απλά δείχνει περιληπτικά τις αναφορές για περαιτέρω έρευνα από τον καθένα μας. Κλείνοντας ας αναρωτηθούμε πότε και γιατί πάψαμε να αποδίδουμε τιμές στους ήρωες αυτού του τόπου; Τα οστά των ηρώων του Έπους του 1940 δεν μαζεύτηκαν ποτέ. Και δεν είναι τα μόνα. Τάφοι των ηρώων του 1821 είναι ελάχιστοι και πάψανε εδώ και καιρό να τους αποδίδονται τιμές ευχαριστήριες. Ήρωες όμως στην ιστορία μας μπορεί να γίνει ο καθένας, έτσι σωρό τα πρόσωπα των τεχνών και του πνεύματος που οι τάφοι τους ξεχάστηκαν όπως και οι ίδιοι. Αφήνοντας τους προγόνους, τους ήρωες, τους θεούς αυτού του τόπου στην λήθη, αφήσαμε την ιστορία μας, αφήσαμε την μνήμη του έθνους μας αφήσαμε την ζωή μας να ανεμοσκορπίζεται χωρίς καμμία αιδώ. Ο καταλόγος των ηρώων σε αυτό τον τόπο είναι τεράστιος. Όπως μας λέει και ο αείμνηστος ηθοποιός Λογοθετίδης στην ταινία Ένας ήρωας με παντούφλες:
-“Ήρωες!..τι άλλο βγάζει αυτός ο τόπος, ήρωες βγάζει και.. ελιές θρούμπες..”
