Πρόκειται για έναν σπουδαίο δρόμο της αρχαιότητας που άντεξε μέσα στον χρόνο και έχει φωτεινή ιστορία.
Συνέδεε το Θριάσιο Πεδίο με τη Δυτική Πύλη της Αθήνας και πήρε αυτό το όνομα γιατί αποτελούσε τη διαδρομή που ακολουθούσε η πομπή των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Κατά μήκος της διαδρομής υπήρχαν αρκετά μνημεία, κάποια από τα οποία έχει φέρει στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Σήμερα το μόνο τμήμα που διατηρεί κάποια στοιχεία από την αρχαία διαδρομή είναι το 1 χλμ που συνδέει το ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία Σκαραμαγκά με τη Λίμνη Κουμουνδούρου.
Η Ιερά Οδός είναι ο αρχαιότερος δρόμος της Αττικής και για πολλούς και της Ευρώπης.
Το πλάτος της Ιεράς Οδού ήταν πέντε μέτρα και σε πολλά σημεία υπήρχαν χτισμένες πέτρες εκατέρωθεν για να συγκρατούν τα νερά και να προφυλάσσουν το οδόστρωμα. Σε σημεία που γλιστρούσαν, λάξευαν σκαλοπάτια, ενώ έχει σωθεί επιγραφή από το 421 π.Χ. που μαρτυρά ότι οι ιερείς του ναού της Θεάς Δήμητρας, οι οποίοι τη συντηρούσαν, είχαν παραγγείλει την κατασκευή γέφυρας στους Ρειτούς….
Λίγο παρακάτω, στο σημείο που είναι σήμερα η διασταύρωση της Ιεράς Οδού με την Κωνσταντινουπόλεως ήταν η περιοχή Σκίρον, τοποθεσία στην οποία κατέληγε μια πομπή από την Ακρόπολη κάθε Ιούνιο. Αυτό ήταν και το φυσικό όριο του ελαιώνα, ενώ σε μικρή απόσταση, εκεί που βρίσκεται σήμερα η Γεωπονική, υπήρχε η περίφημη «Ελιά του Πλάτωνα». Σε αυτό το τμήμα υπήρχαν ναοί και ιερά με σημαντικότερο αυτό της Δήμητρας και της Κόρης, ενώ σε μικρή απόσταση ήταν η κοίτη του Κηφισού όπου υπήρχε γέφυρα. Ο ναός του Αγίου Σάββα στην περιοχή είναι κτισμένος πάνω στα ερείπια του ναού που ήταν αφιερωμένος στον Μειλίχιο Δία….
Πλήθος ευρημάτων έχουν φέρει στην επιφάνεια οι αρχαιολογικές ανασκαφές στο Αιγάλεω, ενώ δεν είναι ακόμη γνωστό το σύνολο των ευρημάτων που αποκάλυψε ο μετροπόντικας που έφτασε στην πλατεία Εσταυρωμένου. Είναι σίγουρο πως έχουν εντοπιστεί τρεις μεγάλοι σαρκοφάγοι με θραύσματα αγγείου κι ένα σημαντικό τμήμα της Αρχαίας Οδού. Το πρώτο μνημείο που έβλεπαν οι επισκέπτες της Αθήνας ήταν ο τάφος της Πυθιονίκης στο Χαϊδάρι, στο σημείο απ΄ όπου φαίνεται και σήμερα η Ακρόπολη, μπαίνοντας στην Αθήνα….
Ο Παυσανίας που περιγράφει την διαδρομή αναφέρει ότι συνάντησε το Ιερό του Απόλλωνα στο Δαφνί. Εκεί ήταν μία από τις πιο σημαντικές στάσεις της ελευσινιακής πομπής. Μάρτυρας της ύπαρξης του ναού αποτελεί ο κίονας που είναι εντοιχισμένος στη Μονή Δαφνίου. Τους υπόλοιπους τρεις τους είχε αρπάξει ο Έλγιν και τους είχε μεταφέρει στο Λονδίνο. Την ύπαρξή τους είχε επιβεβαιώσει και ένας άλλος Άγγλος περιηγητής και αρχαιολόγος, ο Edward Dodwell (1767-1832), που πέρασε από το Δαφνί το φθινόπωρο του 1805. Ανέφερε ότι υπήρχαν μερικοί μικροί ιωνικοί κίονες με τα κιονόκρανά τους. Οι κίονες σήμερα βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο μαζί με την υπόλοιπη κλεμμένη Ελλάδα….
Η Ιερά Οδός συνεχίζονταν μέχρι την Ελευσίνα και πριν από τον Σκαραμαγκά βρισκόταν σε λόφο το ιερό της Αφροδίτης. Μετά το ιερό ήταν τα ρέματα στους Ρείτους και η κοίτη του Κηφισού προς την Ελευσίνα που πλημμύριζε και τότε. Εκεί, ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Ανδριανός έφτιαξε γέφυρα με τέσσερα τόξα για να γλιτώσουν οι κάτοικοι και οι καλλιέργειες από τα νερά. Το φυσικό τοπίο που περιέβαλε την Ιερά Οδό δεν άλλαξε σημαντικά από την αρχαιότητα έως τις αρχές του 20ου αιώνα όπως καταδεικνύουν πλήθος από φωτογραφίες, γκραβούρες και καρτ ποστάλ…
Η αρχαία οδός που συνέδεε την Αθήνα με την Ελευσίνα παρέμενε για αιώνες ένας πανέμορφος δρόμος που προσφερόταν για περίπατο, πέρα από την κάλυψη των συγκοινωνιακών αναγκών. Ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός στο ομώνυμο ποίημα που αφιέρωσε στην Ιερά Οδό αναφέρει ότι επέλεξε τον συγκεκριμένο δρόμο για να «ν΄ αρμέξει ζωή από τον έξω κόσμον», αγναντεύοντας το όμορφο τοπίο και χαζεύοντας τους πλανόδιους και τους αρκουδάδες. Η περιγραφή του εντυπωσιάζει και συγκινεί:
«Tι ήταν για μένα αυτός ο δρόμος πάντα σα δρόμος της Ψυχής. Φανερωμένος μεγάλος ποταμός, κυλούσε εδώθε αργά συρμένα από τα βόδια αμάξια γεμάτα αθεμωνιές ή ξύλα, κι άλλα αμάξια, γοργά που προσπερνούσαν, με τους ανθρώπους μέσα τους σαν ίσκιους.»
Οι λόγοι για τους οποίους η σημερινή εικόνα της Ιεράς Οδού δεν έχει καμία σχέση με αυτή της καρτ ποστάλ και της περιγραφής του Σικελιανού είναι πολλοί και δυσάρεστοι. Άλλωστε και ο ποιητής, που έγραψε το συγκεκριμένο ποίημα το 1935 ήθελε να δείξει τη βαρβαρότητα του ανθρώπου που καταστρέφει τη φύση, τη Μεγάλη Θεά, την αιώνια Μάνα και εν τέλει την υποδούλωσή του….
Άγγελος Σικελιανός
Ακολουθεί το ποίημα του Άγγελου Σικελιανού «Ιερά Οδός»:
Aπό τη νέα πληγή που μ’ άνοιξεν η μοίρα
έμπαιν’ ο ήλιος, θαρρούσα, στην καρδιά μου
με τόση ορμή, καθώς βασίλευε, όπως
από ραγισματιάν αιφνίδια μπαίνει
το κύμα σε καράβι π’ ολοένα
βουλιάζει.
Γιατί εκείνο πια το δείλι,
σαν άρρωστος, καιρό, που πρωτοβγαίνει
ν’ αρμέξει ζωή απ’ τον έξω κόσμον, ήμουν
περπατητής μοναχικός στο δρόμο
που ξεκινά από την Aθήνα κ’ έχει
σημάδι του ιερό την Eλευσίνα.
Tι ήταν για μένα αυτός ο δρόμος πάντα
σα δρόμος της Ψυχής.
Φανερωμένος
μεγάλος ποταμός, κυλούσε εδώθε
αργά συρμένα από τα βόδια αμάξια
γεμάτα αθεμωνιές ή ξύλα, κι άλλα
αμάξια, γοργά που προσπερνούσαν,
με τους ανθρώπους μέσα τους σαν ίσκιους.