Ο παράδεισος του Αχιλλέα

Η ηρωική λατρεία επικεντρώνεται συνήθως σε έναν τάφο, από τον οποίο το πνεύμα του ήρωα πιστεύεται ότι επηρεάζει τη γύρω περιοχή για καλό ή για κακό. Για τον Αχιλλέα αυτός ο τάφος εντοπιζόταν στις ακτές του Ελλησπόντου κοντά στην Τροία. Η ταφή του Αχιλλέα στην Τρωάδα προαναγγέλλεται στην Ιλιάδα και μνημονεύεται στην Οδύσσεια. Ο Όμηρος μπορεί να γνώριζε έναν τάφο του Αχιλλέα σ’ αυτήν την περιοχή ως ένα πολύ γνωστό ορόσημο και λατρευτικό χώρο.

Η περίληψη από τον Πρόκλο ενός άλλου αρχαϊκού έπους, της Αιθιοπίδας, υποδεικνύει επίσης ότι ο Αχιλλέας θεωρούνταν θαμμένος στην Τρωάδα. Εκεί εμφανίζεται το πνεύμα του στην περίπτωση της θυσίας της Πολυξένης. Εκεί παρουσιάζεται στον γιο του Νεοπτόλεμο και στον Αγαμέμνονα, για να τον προσειδοποιήσει για την μοιραία επιστροφή του στο Άργος. Ίσως το πιο γνωστό παράδειγμα να είναι η προσφορά που γίνεται στον τάφο του Αχιλλέα στην Τρωάδα από τον Μέγα Αλέξανδρο (Διόδωρος Σικελιώτης 17.17.3, Αρριανός, Ανάβασις 1.12).

Ο τόπος όπου τάφηκαν τα λείψανα του ήρωα ήταν μια προφανής θέση για λατρευτική δραστηριότητα, αλλά η λατρεία του Αχιλλέα προέκυψε και σε άλλα μέρη. Η Αιθιοπίδα και διάφορες άλλες αρχαίες πηγές αφηγούνται ότι η Θέτις άρπαξε τον Αχιλλέα μακριά από την νεκρική πυρά και τον μετέφερε στη Λευκή, ένα είδος παραδείσου, όπου στο εξής ο ήρωας ζούσε μαζί με την γυναίκα του, την Ελένη ή εναλλακτικά την Μήδεια, και άλλους ήρωες.

Η Λευκή εδώ μετατρέπεται σε ένα είδος Νησιού των Μακάρων ή Ηλύσιων Πεδίων και ο Αχιλλέας σε ένα είδος ηγεμόνα των ηρώων στη μετά θάνατον ευτυχισμένη ζωή τους. Αυτό διαφέρει από την εικόνα του Αχιλλέα που ζει ως σκιά στον Άδη στην Οδύσσεια. Άλλες μαρτυρίες από την αρχαιότητα διευκρινίζουν ότι το θνητό μέρος του Αχιλλέα κάηκε στην πυρά και θάφτηκε, αλλά το αθάνατο μέρος του πήγε στο δικό του νησί τού παραδείσου.

Δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποπτευόμαστε ότι μια τέτοια αντίληψη δεν ήταν ήδη παρούσα στην ίδια την Αιθιοπίδα. Ακόμη και αν η Αιθιοπίδαυποδεικνύει ένα διαφορετικό είδος μεταθανάτιας ζωής για τον Αχιλλέα (Λευκή) από την Οδύσσεια (Άδης), δεν υπάρχει διαφωνία σχετικά με την ταφή των οστών του Αχιλλέα στην Τρωάδα, ενώ ένα παράλληλο μπορούμε να διακρίνουμε στο μύθο του Ηρακλή που είναι ταυτόχρονα αθάνατος στον Όλυμπο και σκιά στον Κάτω Κόσμο.

Στην Αιθιοπίδα, λοιπόν, ο Αχιλλέας μεταφέρεται στο Λευκό Νησί, τη Λευκή. Το όνομα του νησιού παραπέμπει σε ένα χρώμα που σχετίζεται συμβολικά με τον θάνατο: οι ψυχές των μνηστήρων στηνΟδύσσεια περνάν από την Λευκάδα πέτρην πηγαίνοντας για τον Άδη. Στα ορφικά νεκρικά κείμενα το λευκό κυπαρίσι σημαδεύει την κρήνη της Λήθης από την οποία η μυημένη ψυχή δεν πρέπει να πιει.

Πρέπει, λοιπόν, να υποθέσουμε ότι η παράδοση που χρησιμοποιεί η Αιθιοπίδα δεν είναι επινόηση του ποιητή της, ο οποίος λεγόταν ότι ήταν ο Αρκτίνος ο Μιλήσιος. Όπως οι παραδόσεις για τον ζόφο του Άδη, τα Ηλύσια Πεδία, τις Νήσους των Μακάρων, έτσι και η Λευκή νήσος αποτελεί ακόμη μια ανταγωνιστική θεώρηση στις πρώιμες ρευστές αντιλήψεις των Ελλήνων για τη μοίρα της ψυχής μετά τον θάνατο. Δεν γνωρίζουμε πραγματικά πού τοποθετούσε η Αιθιοπίδα τον παράδεισο Λευκή.

Στην πρώιμη ελληνική ποίηση οι παραδείσιες τοποθεσίες είναι ασαφώς μακρινές και δυσπρόσιτες.

Βρίσκονται στα όρια της οικουμένης, όπου κατοικούν μυθικά πλάσματα, θεϊκά όντα και παράξενοι λαοί. Μπορούμε να θυμηθούμε τα νησιά των Εσπερίδων ή τη χώρα των Υπερβορείων. Είναι πιθανόν ότι η παράδοση που εκπροσωπεί η Αιθιοπίδα ήταν εξίσου ασαφής αναφορικά με την ακριβή γεωγραφική θέση της Λευκής. Ίσως να βρισκόταν στο μέρος που η επικράτεια των νεκρών, των θεών και των ζωντανών διεισδύουν η μία στην άλλη.

Ο Αχιλλέας, ωστόσο, λατρευόταν κατά τους ιστορικούς χρόνους στον βόρειο Εύξεινο Πόντο, μεταξύ άλλων θέσεων και σε ένα νησάκι κοντά στην Ολβία, το οποίο οι Έλληνες της περιοχής είχαν σταδιακά ταυτίσει με τη Λευκή του Αχιλλέα και του έδωσαν το όνομά της (λέγεται Φιδονήσι στη σύγχρονη Ελληνική, Zmeinyj στα ρωσικά).

Θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστεύουμε ότι η Αιθιοπίδα ταύτιζε πράγματι τον παράδεισο του Αχιλλέα με το νησί της Μαύρης Θάλασσας που έγινε αργότερα γνωστό ως Λευκή. Όπως επισημάνθηκε παραπάνω, η Λευκή είχε υπάρξει ως μυθικός τόπος στην ελληνική φαντασία πολύ πριν οποιοδήποτε νησί στη Μαύρη Θάλασσα ονομαστεί Λευκή. Αλλά αν η μυθολογική Λευκή προηγήθηκε του ελληνικού αποικισμού της Μαύρης Θάλασσας, αυτό δεν σημαίνει ότι η μεταγενέστερη ταύτισή της με το νησάκι Λευκή στον Εύξεινο Πόντο προέκυψε τελικά χωρίς κάποια σύνδεση με τις ιστορικές συνθήκες. Μια αόριστη προαποικιακή γνώση της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας μπορεί να ενθάρρυνε σταδιακά την ιδέα ότι η Λευκή βρισκόταν αορίστως κάπου εκεί.

Σ’ αυτή την περίπτωση μια ασφαλής και σταθερή ταύτιση του ιστορικού νησιού της Μαύρης Θάλασσας με τη θέση της μεταθανάτιας ζωής του Αχιλλέα δεν θα καθιερώθηκε παρά μόνο πολύ αργότερα. Αυτή η διαδικασία έχει πολλά παράλληλα σε ένα μεγάλο μέρος του κόσμου της Μεσογείου, καθώς ο ελληνικός πολιτισμός υπερέβαινε σταδιακά αυτά που κάποτε θεωρούνταν ως τα άκρα της γης. Αναθηματικές επιγραφές αφιερωμένες στον Αχιλλέα ήδη από τα τέλη του έκτου αιώνα έχουν βρεθεί στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, όπου ο Αχιλλέας συνέχισε να λατρεύεται ως και την εποχή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων (όταν ήταν γνωστός ως «Ποντάρχης» = Εξουσιαστής του Πόντου).

Οι πρώιμες λογοτεχνικές αναφορές περιλαμβάνουν ένα απόσπασμα του Αλκαίου (με φρασεολογία παρόμοια με εκείνη των αναθηματικών επιγραφών) που αναφέρεται στον Αχιλλέα ως ηγεμόνα της Σκυθίας. Ο Πίνδαρος, Nεμ. 4,49 – 50, ο οποίος αναφέρεται σε ένα λαμπρό νησί του Ευξείνου ως περιοχή του Αχιλλέα, κάνει την πρώτη ποιητική αναφορά σε μια Λευκή στη Μαύρη Θάλασσα. Μεταγενέστεροι πεζογράφοι βρίσκονταν συχνά σε σύγχυση σχετικά με τη φύση της Λευκής: όχι μόνο αμφισβητούνταν η ακριβής θέση του παράκτιου νησιού, αλλά συχνά συγχεόταν με τον δρόμο του Αχιλλέα (Berezan), μια χερσόνησο κοντά στην Oλβία, που έγινε νησί μέχρι την ύστερη αρχαιότητα.

Μολονότι οι Μιλήσιοι σίγουρα διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στη λατρεία του Αχιλλέα στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, καθώς και στο νησί που είχε αναγνωριστεί ως η Λευκή, η λατρεία είχε τις πανελλήνιες πτυχές της. Δεν γνωρίζουμε καν αν οι Μιλήσιοι άποικοι ήταν υπεύθυνοι για την εισαγωγή της λατρείας του Αχιλλέα στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, αν και η σημασία τους στη λατρεία στα νεότερα χρόνια είναι αδιαμφισβήτητη.

Ο Αχιλλέας συνδέεται με τη θάλασσα μέσω της Θέτιδας και η λατρεία του μπορεί να είχε ξεκινήσει πριν από τον αποικισμό χάρη σε ναυτικούς, οι οποίοι φαίνεται τουλάχιστον να είχαν συντηρήσει μια γοητεία σχετικά με την παρουσία του στην Λευκή, είτε αυτοί οι ναυτικοί ήταν Μιλήσιοι είτε όχι.

Το νησί Λευκή δεν κατοικούνταν, αλλά οι αρχαίοι ανέφεραν ιστορίες ναυτικών ότι είχαν δει ή ακούσει εκεί το φάντασμα του Αχιλλέα. Ο κάποτε απόμακρος, φανταστικός παράδεισος της Λευκής απέκτησε στο νησάκι αυτό του Πόντου ορισμένες πτυχές της ηρωικής λατρείας. Μύθος και λατρεία θα πρέπει συχνά να συνυπήρχαν ως δύο διαφορετικές, αλλά συμβατές προσεγγίσεις για το ηρωικό, και συχνά οι δυο τους προσαρμόζονταν ο ένας στον άλλο ή συγχέονταν μεταξύ τους.

Στην περίπτωση αυτή οι Έλληνες άποικοι συμβίβασαν την άμεση γνώση τους ενός νησιού που είχε ταυτιστεί ως Λευκή με τη μυθολογική έννοια της Λευκής. Μ’ αυτό τον τρόπο απέκτησαν την δυνατότητα να επισκέπτονται μια τοποθεσία που σε μυθολογικούς όρους ήταν υπερφυσική. Από την άλλη, πίσω στον κόσμο του Αιγαίου η ταύτιση της πραγματικής και της μυθολογικής Λευκής μάλλον δεν ήταν προβληματική για τους περισσότερους Έλληνες, γιατί η σύγχυση στις ποιητικές και γεωγραφικές αναφορές για τη θέση της Λευκής κατά την αρχαιότητα υποδηλώνει ότι η Μαύρη Θάλασσα εξακολούθησε να θεωρείται σε ένα βαθμό ως μια εξωπραγματική γωνιά του κόσμου, παρά τον ελληνικό αποικισμό.

Πηγή