Τα ψάρια & το ψάρεμα στην Αρχαία Ελλάδα ~ Μικρές ιστορίες + Πίνακας ονομάτων

Ένας Σπαρτιάτης που βρέθηκε σε κάποιο συμπόσιο μακριά απ’ την πατρίδα του, όταν του προσφέρθηκαν αχινοί, μη γνωρίζοντας με ποιον τρόπο τρώγονται, έβαλε έναν στο στόμα του με τα αγκάθια και επειδή δεν ήθελε να του καταλογιστεί ως δειλία το να τον φτύσει, τον ροκάνισε με τα δόντια του και τον κατάπιε μαζί με τα αγκάθια. “

Το υγρό στοιχείο τροφοδοτούσε ανέκαθεν με την ποικιλία και την αφθονία του τους κατοίκους της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας. Η άμεση γειτνίαση μεγάλου τμήματος της πατρίδας μας προς τη θάλασσα, τα καθαρά και όχι ιδιαίτερα βαθιά νερά και τα πολυάριθμα είδη ψαριών, μαλακίων και οστρακοειδών, που – κατά τους αρχαίους τουλάχιστον χρόνους – υπήρχαν σε πλούσιες ποσότητες, καθιστούν ευνόητη την αγάπη των Ελλήνων για τα θαλασσινά.:

Οι αρχαίες γραπτές πηγές σώζουν πλήθος πληροφοριών σχετικά με τα είδη των θαλασσινών που καταναλώνονταν, καθώς και τους τρόπους αλίευσης και μαγειρεύματός τους. Υπήρχαν μάλιστα και ειδικά συγγράμματα επί του θέματος, π.χ. Αριστοτέλους Περί ιχθύων, Αρχίππου Ιχθύς, Δωρίωνος Περί ιχθύων, Νουμηνίου Αλιευτικός, Ευθυδήμου Περί παστών, Αντιφάνους Αλιευομένη.

Όπως προκύπτει από τις πληροφορίες των γραπτών πηγών, των απεικονίσεων, κυρίως στην αγγειογραφία, και των αρχαιολογικών ευρημάτων, οι αρχαίες μέθοδοι και τα σύνεργα της αλιείας παραμένουν σχεδόν αμετάβλητα από την πρώιμη αρχαιότητα έως σήμερα.

Χρησιμοποιούσαν άγκιστρα, κυρίως χάλκινα, τα οποία έδεναν με ορμιά (πετονιά), φτιαγμένη από τρίχες ζώων ή φυτικές ίνες. Για να βυθίζεται το άγκιστρο, του έδεναν μολύβδινο βαρίδι. Συνηθισμένο ήταν το ψάρεμα με δίχτυα διαφόρων ειδών ανάλογα με το είδος των ψαριών, εφοδιασμένα με φελλούς και βαρίδια, αλλά και το ψάρεμα με καμάκι (κάμαξ ή τρίαινα). Χρησιμοποιούσαν επίσης κύρτους πλεγμένους από βέργες. Πιο κατάλληλες ώρες για ψάρεμα θεωρούσαν το σούρουπο και το χάραμα. Ψάρευαν επίσης τη νύχτα με φως πυρσών.

Η αλιεία αποτελούσε σημαντικό οικονομικό παράγοντα για τις παραθαλάσσιες πόλεις. Ιδιαίτερα ορισμένες, όπως π.χ. η Κύζικος, φαίνεται ότι όφειλαν τον πλούτο τους κυρίως στα άφθονα αλιεύματά τους. Στο στοιχείο αυτό παραπέμπει και η απεικόνιση στα νομίσματα της Κυζίκου του θύννου (τόνου), φημισμένου αλιεύματος των νερών της, αλλά και του χταποδιού στα νομίσματα της Ερέτριας.

Πλήθος ονομάτων

Το εμπόριο των ταριχευμένων ψαριών, που ονομάζονταν ταρίχη, γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη κυρίως στα κλασικά χρόνια. Ταριχευμένες σαρδέλες (αφύαι) εισάγονταν στην Αθήνα από τον Εύξεινο Πόντο και αλλού, αλλά οι φρέσκιες σαρδέλες του Φαλήρου και της Ρόδου ήταν οι πιο ονομαστές.

Εκτός από τα ταρίχη, προσφιλή ήταν και τα τεμάχη, παστά τεμάχια διαφόρων μεγάλων ψαριών, κυρίως σκόμβρων (σκουμπριών) και θύννων (τόνων). Τα ταρίχη, που λόγω της αφθονίας τους ήταν πάμφθηνα, αποτελούσαν για τον λαό της Αθήνας συνήθη τροφή, την οποία οι πλούσιοι Αθηναίοι περιφρονούσαν και χαρακτήριζαν φτωχική, κάτι που δεν συνέβαινε σε άλλες πόλεις. Στις περιοχές που βρίσκονταν σε απόσταση από τη θάλασσα και δεν είχαν φρέσκα ψάρια, τα εκτιμούσαν ιδιαίτερα. Από τον Εύξεινο Πόντο ερχόταν στα πλούσια αθηναϊκά συμπόσια και το περίφημο αβγοτάραχο (ωοτάριχος) από τα αβγά του αντακαίου, μεγάλου ψαριού της περιοχής των εκβολών του Δούναβη, που ονομαζόταν τάριχος αντακαίον.

Οι αρχαίες πηγές μας πληροφορούν για τις περιοχές στις οποίες ζουν ή αναπαράγονται τα ψάρια και για τη σωστή εποχή αλίευσης του κάθε είδους, αναφέρουν δε εκατοντάδες ονόματα ψαριών και θαλασσινών. Το πλήθος αυτών των ονομάτων μαρτυρεί ότι οι αρχαίοι Έλληνες ήταν εξοικειωμένοι με τη θάλασσα και άριστοι γνώστες της θαλάσσιας ζωής, ώστε γνώριζαν και είχαν ονομάσει εκατοντάδες θαλάσσια είδη.

Αναφέρουμε ενδεικτικά μερικά απ’ αυτά: αθερίνη, γαλεός, θύννος (τόνος, ονομαστός στη Σάμο, στο Βυζάντιο, στην Κάρυστο, στην Τυνδαρίδα), κέφαλος, κολιός, κωβιός, καρχαρίας (ονομαζόταν επίσης λάμια και σκύλλα), κύων καρχαρίας (σκυλόψαρο που το αλίευαν στην Τορώνη της Χαλκιδικής, το έψηναν στα κάρβουνα και εθεωρείτο θείον έδεσμα), λάβραξ (περίφημος της Μιλήτου, χαρακτηρίζεται πρώτος σε νοστιμιά και σοφότερος απ’ όλα τα ψάρια, αφού βρίσκει τρόπους να ξεφεύγει απ’ τους ψαράδες, χαρακτηρίζεται επίσης γιος των θεών – θεόπαις λάβραξ), μελάνουρος (μελανούρι), μόρμυρος (μουρμούρα), ξιφίας, όρκυνος (ορκύνι), ορφώς (ροφός), παλαμύς (παλαμίδα), πέρκη, ρίνη (εξαιρετική στη Σμύρνη), σκάρος, σμαρίδαι (μαρίδες), σπάρος, σκορπίος (περίφημος της Θάσου), σκόμβρος (σκουμπρί, σαργός (ο οποίος αναφέρεται ότι καταστρέφει τα δίχτυα), σάλπη (που είναι νόστιμη το καλοκαίρι και την ψάρευαν με κολοκύθι για δόλωμα), συναγρίς, τρίγλη (μπαρμπούνι), φάγρος (φαγκρί, που αναφέρεται ότι είναι γλυκό και θρεπτικό), χάννη (χάννος, που έχει ολάνοιχτο στόμα).

Οι ονομασίες αυτές, καθώς και οι ονομασίες των αλιευτικών εργαλείων που προαναφέραμε, αποτελούν την πλούσια ελληνική αλιευτική γλώσσα, η οποία σαφέστατα ελάχιστη επίδραση έχει υποστεί από τις χιλιετίες της χρήσης της, ώστε χωρίς δυσκολίες θα μπορούσαν να συνομιλήσουν για το αντικείμενό τους ένας αρχαίος με έναν σύγχρονο έλληνα ψαρά.

Ακόρεστος ιχθυοφαγία

Σημαντικές προσωπικότητες της αρχαιότητος, όπως ο Αριστοτέλης, αναφέρεται ότι ήταν ιχθυοφάγοι.

Ο μαθητής του Σωκράτη Αρίστιππος, που του άρεσαν πολύ τα ψάρια, επιτιμήθηκε κάποτε από τον Πλάτωνα, επειδή είχε αγοράσει πολλά. Του απάντησε λοιπόν ότι τα είχε πληρώσει μόνο δύο οβολούς και ο Πλάτων του είπε ότι για τόσο μικρό ποσόν θα τα αγόραζε και ο ίδιος. Λοιπόν, Πλάτωνα, του απάντησε ο Αρίστιππος, δεν είμαι εγώ ιχθυοφάγος αλλά εσύ φιλάργυρος.

Η ιχθυοφαγία των αρχαίων Ελλήνων σε κάποιες περιπτώσεις υπερέβαινε το μέτρο.

Ο Δωρίων, συγγραφέας του 1ου αι. π.Χ., όταν κάποτε ο δούλος του δεν του είχε αγοράσει ψάρια, μαστιγώνοντάς τον, τον πρόσταζε να του λέει ονόματα ψαριών. Και όταν ο δούλος του ανέφερε τον ορφό, το γλαυκίσκο κ.ά. ο Δωρίων του φώναζε ότι τον πρόσταξε να λέει ονόματα ψαριών και όχι θεών.

Ο Δημύλος σ’ ένα συμπόσιο λιμπίστηκε το μεγάλο ψάρι που προσφέρθηκε και για να μη φάει άλλος κανένας απ’ αυτό, έφτυσε πάνω του.

Κάποιος Διοκλής αναφέρεται ότι πούλησε το χωράφι του και ξόδεψε τα χρήματα που πήρε αγοράζοντας ψάρια.

Ορισμένοι έφθαναν μάλιστα να δίνουν στα παιδιά τους ονόματα θαλασσινών, όπως Ιχθύας, Ιχθύων, Κάραβος (καραβίδα), Κωβιός.

Χαρακτηριστικό είναι ότι ο όρος όψον, τον οποίο χρησιμοποιούσαν γενικά για οτιδήποτε τρωγόταν μαζί με το ψωμί ως προσφάγιο, κατέληξε να χρησιμοποιείται αποκλειστικά για το κυριότερο προσφάγιο των Αθηναίων, τον ιχθύν. Έτσι, το υποκοριστικό του όψου, οψάριον, κατέληξε στη λέξη ψάρι που έχει αντικαταστήσει τη λέξη ιχθύς.

Στην Αγορά της Αθήνας έχει προσδιοριστεί ανασκαφικά ο χώρος των ιχθυοπωλείων, αλλά υπάρχουν αναφορές και για πλανόδιους ιχθυοπώλες.

Αλιεία γινόταν επίσης στις λίμνες και στα ποτάμια του, αλλά τα ψάρια του γλυκού νερού τα εκτιμούσαν λιγότερο. Εξαίρεση αποτελούσαν τα χέλια (εγχέλεις) της Κωπαΐδος, που ήταν εκλεκτή λιχουδιά για τους Αθηναίους. Αλλά και τα χέλια του Στρυμόνα φημίζονταν για το πάχος τους. Στην Αρκαδία, στον παραπόταμο του Λάδωνος Αροάνιο, αναφέρεται ότι ζούσαν ψάρια που έβγαζαν φωνή (φθεγγόμενοι ιχθύες) όμοια με του πουλιού τσίχλα.

Το χταπόδι του Διογένη

Εκτός από τα πολυάριθμα είδη ψαριών, προσφιλή εδέσματα αποτελούσαν τα μαλάκια και τα οστρακοειδή. Πολύποδες (χταπόδια), σηπίαι σουπιές), τευθίδαι (καλαμάρια), κάραβοι (καραβίδες), καρίδαι (γαρίδες), καρκίνοι (καβούρια), αστακοί, εχίνοι (αχινοί), κτένοι (χτένια), μύαι (μύδια), λεπάδαι (πεταλίδες), όστρεα (στρείδια), πίνναι και σωλήναι, αποτελούν τα πιο συνηθισμένα από αυτά.

Η υπάρχουσα πεποίθηση ότι τα μαλάκια είναι αφροδισιακή τροφή έχει διατυπωθεί από την αρχαιότητα.

Για τα πολλά και μεγάλα χταπόδια τους φημίζονταν η Θάσος και η Κέρκυρα. Στην Τροιζήνα το χταπόδι ήταν ιερό και η αλιεία του απαγορευόταν. Αναφέρεται επίσης ότι σε κάποιες περιπτώσεις τα χταπόδια βγαίνουν στη στεριά και ότι αγκαλιάζουν δένδρα, ελιές και συκιές, και μάλιστα ότι έτρωγαν σύκα. Στα χταπόδια αρέσει η ελιά και βυθίζοντας στο νερό κλαδιά ελιάς τα χταπόδια τυλίγονται γύρω τους και έτσι τα αλίευαν.

Ο ποιητής Φιλόξενος από τα Κύθηρα ήταν υπερβολικά ιχθυοφάγος. Αγόρασε στις Συρακούσες ένα χταπόδι δύο πήχεων (περίπου ενός μέτρου) και το έφαγε σχεδόν όλο. Έπαθε βέβαια βαρύτατη δυσπεψία και ο γιατρός τον συμβούλευσε να τακτοποιήσει τις εκκρεμότητές του γιατί θα πέθαινε. Αυτός ζήτησε τότε να τακτοποιήσει ό,τι είχε απομείνει από το χταπόδι του.

Ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης πέθανε επειδή έφαγε χταπόδι ωμό.

Για τη σουπιά λέγεται ότι αν χτυπηθεί θηλυκή σουπιά από τρίαινα, οι αρσενικές την τραβούν και προσπαθούν να τη σώσουν, ενώ αν χτυπηθεί αρσενική, οι θηλυκές απομακρύνονται.

Οι μεγαλύτερες γαρίδες γίνονται στη Σμύρνη και οι μεγαλύτεροι αστακοί στην Αλεξάνδρεια. Αυτά όμως ήταν μάλλον εξεζητημένα εδέσματα για τους λίγους.

Ιδιαίτερη σημασία δινόταν στο μαγείρευμα των θαλασσινών. Οι τρόποι ήταν απλοί, απλά σημαντικό ήταν να εκτελεστούν με τέχνη. Τα έψηναν στα κάρβουνα (επανθρακίδες) σε ειδικές σχάρες που ονομάζονταν εσχάραι ιχθυοπτίδες, τα έβραζαν (εφθά ή εψητά) ή τα τηγάνιζαν (τηγανιστά). Την επιδεξιότητά του όμως ο κάθε μάγειρος την έδειχνε με τις σάλτσες από μυρωδικά, καρυκεύματα και τυριά, με τις οποίες συνοδεύονταν τα θαλασσινά.

Ο Όμηρος θεωρεί παράγοντα ευδαιμονίας ενός τόπου το να παρέχει η θάλασσα ψάρια. Τα ψάρια και τα άλλα θαλασσινά ως άφθονη, νόστιμη, υγιεινή και εύκολη στην προετοιμασία της τροφή αγαπήθηκαν με πάθος από τους αρχαίους Έλληνες, οι οποίοι, έχοντας εμβαθύνει ιδιαίτερα σε θέματα διατροφής, είχαν υψηλές γευστικές απαιτήσεις. Η σχέση μας με τα θαλασσινά παρέμεινε καλή μέσα στους αιώνες. Σήμερα, με τους κινδύνους που περιέχονται σε άλλα τρόφιμα, έχουμε επιπλέον λόγους να προστατεύουμε τη θαλάσσια ζωή από τις απειλές της αλόγιστης αλιείας και της ρύπανσης και να στραφούμε περισσότερο στην ιχθυοφαγία.

Πίνακας με το παλιό και το σημερινό όνομα των ελληνικών ψαριών

Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Βήμα της Κυριακής την 18-7-1999
Αναδημοσίευση από τον κ. Παναγιώτη Β. Φάκλαρη, αναπληρωτή καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αρειστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, μέλος της πανεπιστημιακής
ανασκαφής

krasodad