ΤΕΛΙΚΑ ΠΟΙΑ ΗΤΑΝ Η ΙΘΑΚΗ ΤΟΥ ΟΜΗΡΟΥ; Πως εμπλέκεται το Μεγανήσι – Τι υποστηρίζει Έλληνας δικηγόρος

Τα τελευταία χρόνια επανέρχεται στο προσκήνιο το «πρόβλημα» της Ομηρικής Ιθάκης. Μετά από την δική τους ανάγνωση της Ομηρικής γεωγραφίας αλλοδαποί και ημεδαποί μελετητές προτείνουν την δική τους εκδοχή για το ποια ήταν η Ομηρική Ιθάκη.

Οι κυριότερες θεωρίες προκρίνουν ως την Ομηρική Ιθάκη, μία εκ των Λευκάδος, σημερινής Ιθάκης και Κεφαλονιάς. Κοινή αφετηρία των μελετητών αλλά αρκετές φορές με διαφορετικό προορισμό, είναι οι ακόλουθοι στίχοι:

«ναιετάω δ’ Ιθάκην ευδείελον: εν δ’ όρος
αυτή Νήριτον εινοσίφυλλον, αριπρεπές: αμφί δε
νήσοι πολλαί ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησι,
Δουλίχιόν τε Σάμη τε και υλήεσσα Ζάκυνθος.
αυτή δε χθαμαλή πανυπερτάτη ειν αλί κείται
προς ζόφον, αι δέ τ’ άνευθε προς ηώ τ’ ηέλιόν
τε», (Οδ. ι, 21-26)

«Πατρίδα μου είν΄ η Ιθάκη η ξέφαντη, με το καμαρωμένο
το Νήριτο, το φυλλοσούσουρο βουνό της, κι ένα γύρο
νησιά πολλά προβάλλουν, όλα τους κοντά κοντά βαλμένα,
η Σάμη, η δασωμένη Ζάκυθο και το Δουλίχιο· κι είναι
η Ιθάκη χαμηλή, στο πέλαγο ψηλά ψηλά, στη δύση,
μα τ΄ άλλα αλάργα στου ήλιου βρίσκουνται και στης αυγής τα μέρη».

(μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή )

H δραματική αυτο-αποκάλυψη του Οδυσσέως ενώπιον των Φαιάκων συνοδεύεται και από την αποκάλυψη της πατρίδος του Ιθάκης. Κάθε μία από τις παραπάνω λέξεις των ανωτέρω στίχων έχει γίνει στο παρελθόν πεδίο σκληρής επιστημονικής συγκρούσεως, άλλοτε με ευγένεια και άλλοτε με ειρωνεία ή πολεμική. Λέξεις όπως «χθαμαλή», «πανυπερτάτη», «άνευθεν», ερμηνεύθηκαν ποικιλοτρόπως από πλείστους ερευνητές στην προσπάθειά τους να υποστηρίξουν την «δική τους» Ιθάκη…Η αποσπασματικότητα των πληροφοριών που δίδει ο Όμηρος οι οποίες είναι διασπαρμένες και στα δύο έπη, σε συνδυασμό με το ομοιογενές γεωγραφικό περιβάλλον των Ιονίων νήσων δυσκολεύει ακόμη περισσότερο την ταυτοποίηση.
Τα ομηρικά νησιά είναι τέσσερα, το Δουλίχιον, η Ιθάκη, η Σάμη και η Ζάκυνθος. Αμέσως παρατηρείται ένα παράδοξο. Το Δουλίχιον είναι νήσος αν και ουδετέρου γένους. Στην Ομηρική εποχή δε νοείται νήσος μη θηλυκού γένους. Άρα το Δουλίχιον διαφοροποιείται σαφώς από τον Όμηρο σε σχέση με τις υπόλοιπες νήσους της τετράδος. Σύμφωνα με τη μυθολογία, η οποία ουσιαστικώς εμπεριέχει έναν ιστορικό πυρήνα, η Ιθάκη ονομάστηκε έτσι από τον Ίθακο, ο οποίος καταγόταν από μία άλλη νήσο των Ιονίων, τη νήσο Δρεπάνη, την σημερινή Κέρκυρα. Ποια νήσος του Ιονίου έχει συναφές γεωγραφικό ανάγλυφο με τη νήσο Δρεπάνη;

Δεύτερο και κρισιμότερο σημείο, η Ομηρική Αστερίς, η μικρή νήσος όπου οι μνηστήρες ενέδρευαν για να δολοφονήσουν τον Τηλέμαχο ο οποίος επέστρεφε με πλοίο μετά από το ταξίδι του σε Σπάρτη και Πύλο ώστε να μάθει νέα για την τύχη του πατρός του. Είναι χαρακτηριστικό το απόσπασμα:

(δ – 845)
μνηστῆρες δ᾽ ἀναβάντες ἐπέπλεον ὑγρὰ κέλευθα
Τηλεμάχῳ φόνον αἰπὺν ἐνὶ φρεσὶν ὁρμαίνοντες.
ἔστι δέ τις νῆσος μέσσῃ ἁλὶ πετρήεσσα,
μεσσηγὺς Ἰθάκης τε Σάμοιό τε παιπαλοέσσης,
Ἀστερίς, οὐ μεγάλη· λιμένες δ᾽ ἔνι ναύλοχοι αὐτῇ
ἀμφίδυμοι· τῇ τόν γε μένον λοχόωντες Ἀχαιοί.

«Στις στράτες του πελάγου αρμένιζαν την ώρα αυτή οι μνηστήρες,
τον άγριο φόνο του Τηλέμαχου στα φρένα μελετώντας.
Κάποιο ξερόνησο στης θάλασσας τη μέση — εδώθε η Ιθάκη
κι εκείθε η Σάμη στέκει η απόγκρεμη — θωρείς, την Αστερίδα,
όχι τρανή, με καλολίμανους, χώρια μεριά καθέναν,
κόρφους διπλούς· εκεί τον πρόσμεναν οι Αργίτες στο καρτέρι».

Άρα είναι πασιφανές ότι η Αστερίδα είναι στον πορθμό μεταξύ Ομηρικής Ιθάκης και Σάμης. Όσοι υποστηρίζουν ότι η Αστερίδα είναι η σημερινή νήσος Αρκούδι ή η νήσος Άτοκος παραβλέπουν την ακριβέστατη Ομηρική πληροφορία περί πορθμού και σαφώς δεν ερμηνεύουν ορθά την λέξη πορθμός η οποία είχε και τότε την ίδια σημασία με την σημερινή δηλαδή το «στενό θαλασσινό πέρασμα που χωρίζει δύο ακτές» (Λεξικόν Γεωργοπαπαδάκου).
Μετά από χιλιάδες χρόνια και διαφοροποιήσεις της θαλασσίας στάθμης του Ιονίου η Ομηρική Αστερίς είναι ακόμη εν μέρει ορατή, «εν πορθμώ» Ομηρικής Ιθάκης και Σάμης. Πρόκειται για την βραχονησίδα Φορμίκουλα ή Φερμέκουλα που βρίσκεται στο μέσον των δύο ακρωτηρίων του σημερινού Μεγανησίου Λευκάδος και Καλάμου, όπερ σημαίνει ότι το Μεγανήσι είναι η αληθινή Ιθάκη του Ομήρου και ο Κάλαμος η ομηρική Σάμη. Αν όμως το Μεγανήσι και ο Κάλαμος είναι δύο εκ των τεσσάρων νήσων, ποιες είναι οι άλλες δύο; H Λευκάδα είναι το ομηρικόν Δουλίχιον, ονομαζόμενο έτσι από τον Όμηρο λόγω της ιδιαιτέρας του μορφολογίας, προσβάσιμο από ξηράς ως ακρωτήριο της Ακαρνανικής γης και συγχρόνως περικλειόμενο υπό θαλάσσης. Η τέταρτη νήσος, η Ομηρική Ζάκυνθος είναι ο Καστός, το μικρό νησάκι δίπλα στον Κάλαμο. Bλέποντας τον χάρτη παρατηρούμε το «ναιετάουσι μάλα σχεδόν αλλήλησι» του κειμένου. Βλέπουμε επίσης και την ομοιότητα Μεγανησίου και νήσου Δρεπάνης-Κερκύρας από όπου ξεκίνησε ο Ίθακος, προφανώς ένας πανάρχαιος προγονός μας σε μία από τις πολλές εσωτερικές μεταναστεύσεις.
Ως ελέχθη, μέγιστη σημασία έχει η νησίδα Αστερίς -Φορμίκουλα όπου ενεδρεύουν οι μνηστήρες και περιπολούν πλέοντας μάλιστα στον γύρω χώρο τη νύκτα ώστε να εντοπίσουν τον Τηλέμαχο. Όμως η ναυτική οδηγία της Αθηνάς στον Τηλέμαχο είναι να πλεύσει μακριά από τα νησιά:

«απ΄ τα νησιά λοιπόν το στέριο σου καράβι κράτα αλάργα,
κι αρμένιζε και νύχτα, αδιάκοπα, κι απ΄ τους θεούς ο που ΄χεις
σκεπό και φύλακα, ξοπίσω σου θα στείλει πρίμο αγέρι» ( ο27-35)

Ο Τηλέμαχος λοιπόν δεν πλησιάζει καθόλου την Φορμίκουλα και πλέει πλησίον της ηπειρωτικής ακτής, κάνει δηλαδή ακτοπλοΐα, προσπερνάει τον Καστό και τον Κάλαμο και συνεχίζει κάνοντας τον κύκλο και βγαίνει στον θαλάσιο χώρο μεταξύ Μεγανησίου και Καλάμου όπου είναι ορατός από τους μνηστήρες το πρωί πλέον αλλά δεν μπορούν να τον προφτάσουν. Γι’ αυτό και μόλις το πλοίο του Τηλεμάχου εισέρχεται στο λιμάνι της Ιθάκης οι παριστάμενοι μνηστήρες που είχαν μείνει στην Ιθάκη μένουν έκπληκτοι και είναι έτοιμοι να στείλουν πλοίο στους συντρόφους τους στην Αστερίδα ώστε να μην περιμένουν άδικα. Δεν προλαβαίνουν διότι μετά από λίγο βλέπουν τους ενεδρεύοντες μνηστήρες να εισέρχονται με το πλοίο τους στο λιμάνι άπρακτοι. Λέει χαρακτηριστικά ο Αμφίνομος:
«Ανάγκη πια καμιά για μήνυμα, πια εμπήκαν μέσα, να ΄τους!
Από θεό μπορεί να το ΄μαθαν, μπορεί κι ατοί τους να ΄δαν
να προσπερνάει μπροστά τους τ΄ άρμενο και πια δεν το προφταίναν.» (π350)

Είναι σαφές ότι κανείς θεός δεν βοήθησε τους μνηστήρες οι οποίοι σε όλο το έπος βρίσκονται σε διαρκή ύβρη, μάλιστα ο Όμηρος την χαρακτηρίζει «υπέρβιον ύβριν». Άρα είδαν οι ίδιοι το πλοίο του Τηλεμάχου αλλά ήταν αδύνατο να το προλάβουν.
Αν η θεωρία αυτή είναι ορθή και το Μεγανήσι είναι η Ομηρική Ιθάκη γεννώνται άλλα τόσα ερωτήματα για τα επιμέρους θέματα όπως το που είναι το λιμάνι του Φόρκυνος όπου οι Φαίακες απεβίβασαν τον Οδυσσέα κοιμώμενο.
Εδώ εισερχόμεθα σε νέο δύσκολο έργο ερμηνείας, ενδεχομένως απαιτητικότερο από την αρχική ταυτοποίηση της Ιθάκης. Αρκεί να σημειωθεί ότι στον σημερινό κόλπο Σπήλια (ή Σπηλιά) στο Σπαρτοχώρι του Μεγανησίου, υπάρχει το Σπήλαιο του Κύκλωπος ή Δαίμονος (σημειωτέον ότι ο Φόρκυς ήταν παππούς του κύκλωπος Πολυφήμου) όπου Γερμανίδα αρχαιολόγος αγνώστων στοιχείων ανακάλυψε αρχαία πήλινα αγγεία το 1943 τα οποία τα μετέφερε στην Γερμανία και των οποίων η τύχη αγνοείται. Η ιστορία διασώζεται τόσο από μαρτυρίες ντόπιων και γράφεται και από την αείμνηστη Άννα Πετροχείλου της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας η οποία εξερεύνησε το σπήλαιο μερικώς σε σχετικό άρθρο της με τίτλο «Σπήλαιον Δαίμονος ή Κύκλωπος» το έτος 1970 (Πηγή: Δελτίον Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρίας, τ.10 τεύχ.8 (Οκτ. – Δεκ. 1970).
Αν η θεωρία είναι ορθή και ας μου συγχωρεθεί η επανάληψη, έχουμε κάνει ένα βασικό λάθος, είναι παρόμοιο με το λάθος που έχει διαπιστώσει η επιστήμη της Εγκληματολογίας ότι κάνουν κάποιες ομάδες των ειδικών αστυνομικών της Σημάνσεως (CSI) που καλούνται να ανακαλύψουν ένα κρυμμένο αντικείμενο και δεν το εντοπίζουν διότι το αντικείμενο είναι σε εμφανέστατη θέση.

Βιαστήκαμε να θεωρήσουμε δεδομένη την Ομηρική εποχή και επικεντρώσαμε την προσοχή μας σε λάθος τόπο με την λάθος μέθοδο, θεωρώντας ότι το Μεγανήσι είναι η νήσος Τάφος ή η Κροκύλεια κατά Doerpfeld (ο Γερμανός αρχιτέκτων και αρχαιολόγος που ασχολήθηκε εκτενώς με το θέμα σε Ιθάκη και Λευκάδα και όρισε τελικά την Λευκάδα ως ομηρική Ιθάκη) ενώ δεν έπρεπε να θεωρήσουμε τίποτα δεδομένο και να αρχίσουμε την έρευνα από μηδενική βάση. Το συμπέρασμα είναι ότι σε πανάρχαια εποχή οι κάτοικοι για άγνωστους λόγους άφησαν τα αρχικά νησιά και εγκαταστάθηκαν στις σημερινές νήσους Ιθάκη, και Ζάκυνθο ονομάζοντάς τες με τα ονόματα των προηγουμένων πατρίδων τους.