Υποθαλάσσιες Δραστηριότητες στην Αρχαία Ελλάδα και τα Πρώτα Ο.Υ.Κ.

Η κατάδυση στην αρχαία Ελλάδα

Η λέξη κατάδυση και δύτης προέρχονται από το αρχαίο ρήμα «δύω» το οποίο απαντάται από τα ομηρικά έπη, ενώ ο όρος δύτης, ως αυτούσιος, μεταγενέστερα.
Έκτοτε δημιουργήθηκαν ποικίλες ονομασίες για όσους ασχολούνταν με την κατάδυση, ανάλογα με τις ικανότητες που διέθεταν οι δύτες ή τα βάθη καταδύσεως που έφταναν.
Συμπεραίνοντας από τις ονομασίες τους, οι «κολυμβητές ὕφαλοι», ή «κολυμβητές ὕφυδροι», οι «βύθιοι», και οι «ὑπονηχόμενοι» [1] εργάζονταν «ὑπὸ τῆς ἁλός» δηλ. κάτω από τη θαλάσσια επιφάνεια.

Σε αυτήν εικονίζεται το πλοίο του Θησέως να προσεγγίζει την ακτή και ένα άτομο να κολυμβά δίπλα σε αυτό. Έχοντας αντιληφθεί ότι οι περισσότεροι από τους νέους αποβιβάστηκαν στην ακτή πλανάται το ερώτημα γιατί ο συγκεκριμένος άνδρας κολυμβά;
Δεδομένου ότι στις περισσότερες εικονογραφήσεις οι μεγαλύτεροι σε ηλικία άνδρες αποδίδονται γενειοφόροι τότε σαφέστατα ο συγκεκριμένος δεν ανήκει στην ομάδα των νέων που αποβιβάστηκαν στην ακτή.
Ενδεχομένως να είναι κάποιος από το πλήρωμα, και πιθανών να είναι έτοιμος να καταδυθεί προκειμένου να βοηθήσει στη πρόσδεση/αγκυροβολία του πλοίου.

Μεγάλο ποσοστό δυτών αποτελούσαν οι αλιείς [3].Αλίευαν οστρακοειδή, σπόγγους (οι καλούμενοι «σπογγοθήρες»), κοράλια κλπ χρησιμοποιώντας συνήθως ένα μικρό στρογγυλό δίχτυ, το οποίο αποκαλούσαν «γαγγάμη» ή «γάγγαμον» [4].
Εκτός από τους δύτες-αλιείς και τους «σπογγοθήρες», υπήρχαν κι εκείνοι οι οποίοι απασχολούνταν αμιγώς στο τομέα της ναυτιλίας. Έλεγχαν την κατάσταση του βυθού, της γάστρας, την αγκυροβολία κ.ά.

Οι πρώτοι υποβρύχιοι καταστροφείς

Εκείνο όμως που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στις ναυτικές επιχειρήσεις ήταν μικρές ομάδες δυτών, ένα άτυπο «σώμα υποβρυχίων καταστροφών», το οποίο ενεργούσε υποβρύχιες επιχειρήσεις με σκοπό τη δολιοφθορά των εχθρικών πλοίων [5].
Οι αναφορές για αυτές τις καταδυτικές ομάδες, δεν είναι επαρκείς, είναι αποσπασματικές και δεν είναι τίποτε γνωστό σχετικά με την εκπαίδευσή τους ή αν πράγματι αποτελούσαν μέλος πληρώματος.
Ενδέχεται σε ορισμένες περιπτώσεις κάποια από τα πληρώματα να γνώριζαν κατάδυση και να βοηθούσαν είτε σε ναυτικές ή αλιευτικές εργασίες είτε και σε δολιοφθορές. Ωστόσο υπήρχαν και επαγγελματίες δύτες, οι οποίοι θα πρέπει να ήταν «εξωτερικοί συνεργάτες», που όμως αμείβονταν για την συγκεκριμένη αποστολή: «…ἀλλὰ καὶ τούτους (σ.σ. τους πασσάλους) κολυμβηταὶ δυόμενοι ἐξέπριον μισθοῦ» [6].
Πρώτη καταγεγραμμένη πληροφορία για υποβρύχιες ενέργειες με σκοπό τη δολιοφθορά του αντιπάλου στόλου αντλούμε από τον 5ο αιώνα π.Χ. για τον περίφημο δύτη Σκύλλι ή Σκυλλία, από την Σκιώνη της Μακεδονίας. Ο Σκυλλίας, ενώ υπηρετούσε στον στόλο του Ξέρξου, δραπέτευσε και κολύμπησε καλύπτοντας απόσταση 80 σταδίων, με ανάδυση και κατάδυση, για να φτάσει στο Αρτεμίσιο και να καταγγείλει στους Έλληνες τις προθέσεις του Ξέρξου. Επίσης όταν τα περσικά σκάφη εν ώρα σφοδρής τρικυμίας παρέπλεαν το Πήλιο, εκείνος καταδυόμενος, έλυσε τις άγκυρές τους [7]. Κατά τον Πλίνιο, (Πλίνιος ο Πρεσβύτερος) ο ζωγράφος Ανδρόβιος ( Androbius )τον είχε ζωγραφίσει να κόβει τις άγκυρες:
Ο Ανδρόβιος ( πιθ.5ος αιώνας π.Χ.) ήταν αρχαίος πιθανά Έλληνας ζωγράφος ,έχει ελληνικό όνομα ,ίσως από τη Σκιώνα, πόλη της Παλλήνης στη Χαλκιδική. Ο Παυσανίας αναφέρει τον Ανδρόβιο περιγράφοντας τα αναθήματα των Δελφών. Εκεί ξεχώριζε στην ζωγραφιά η μορφή του Σκιωναίου ήρωα Σκύλλι ή Σκύλλου, (Ως δύτης, αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, Β viii. ντο. 8, ο Παυσανίας, Β x. ντο. 19, και ο Στράβων, Β ix. ) ο οποίος είχε την ικανότητα να καταδύεται σε μεγάλα βάθη στη θάλασσα, πράγμα που δίδαξε και στην κόρη του. Αυτό το έργο ήταν του Ανδροβίου, όπως είχε διαπιστώσει και ο Πλίνιος τον 1ο αιώνα μ.Χ. ( Λατ.-Androbius pinxit Scyllum ancoras praecidentem Persicae classis…Άγγ.- Androbius has painted a Scyllus cutting away the anchors of the Persian fleet: Nat. hist., xxxv 139). Ο Ανδρόβιος ωστόσο είχε ζωγραφίσει τον Σκύλλι ως ιστορικό πρόσωπο, να κόβει τις άγκυρες του πλοίου του στόλου του Ξέρξη.- Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (Χάρη Πάτση), τόμος 5 (1968), σελ. 566
Έπίσης -Androbius was a painter of classical antiquity, whose time and country are unknown. He painted Scyllis, the diver, cutting away the anchors of the Persian fleet.[Pliny the Elder, Natural History xxxv. 40 § 32 : Smith, Philip (1870). «Androbius». In Smith, William. Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology. 1. p. 171.]

Ο ΗΡΟΔΟΤΟΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΣΚΥΛΛΙΑ

ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

[8.8.1] ἐν δὲ τούτῳ τῷ χρόνῳ ἐν ᾧ οὗτοι ἀριθμὸν ἐποιεῦντο τῶν νεῶν (ἦν γὰρ ἐν τῷ στρατοπέδῳ τούτῳ Σκυλλίης Σκιωναῖος, δύτης τῶν τότε ἀνθρώπων ἄριστος, ὃς καὶ ἐν τῇ ναυηγίῃ τῇ κατὰ Πήλιον γενομένῃ πολλὰ μὲν ἔσωσε τῶν χρημάτων τοῖσι Πέρσῃσι, πολλὰ δὲ καὶ αὐτὸς περιεβάλετο), οὗτος ὁ Σκυλλίης ἐν νόῳ μὲν εἶχε ἄρα καὶ πρότερον αὐτομολήσειν ἐς τοὺς Ἕλληνας, ἀλλ᾽ οὐ γάρ οἱ παρέσχε ἐς τότε. [8.8.2] ὅτεῳ μὲν δὴ τρόπῳ τὸ ἐνθεῦτεν ἔτι ἀπίκετο ἐς τοὺς Ἕλληνας, οὐκ ἔχω εἰπεῖν ἀτρεκέως, θωμάζω δὲ εἰ τὰ λεγόμενά ἐστι ἀληθέα· λέγεται γὰρ ὡς ἐξ Ἀφετέων δὺς ἐς τὴν θάλασσαν οὐ πρότερον ἀνέσχε πρὶν ἢ ἀπίκετο ἐπὶ τὸ Ἀρτεμίσιον, σταδίους μάλιστά κῃ τούτους ἐς ὀγδώκοντα διὰ τῆς θαλάσσης διεξελθών. [8.8.3] λέγεται μέν νυν καὶ ἄλλα ψευδέσι ἴκελα περὶ τοῦ ἀνδρὸς τούτου, τὰ δὲ μετεξέτερα ἀληθέα· περὶ μέντοι τούτου γνώμη μοι ἀποδεδέχθω πλοίῳ μιν ἀπικέσθαι ἐπὶ τὸ Ἀρτεμίσιον. ὡς δὲ ἀπίκετο, αὐτίκα ἐσήμηνε τοῖσι στρατηγοῖσι τήν τε ναυηγίην ὡς γένοιτο καὶ τὰς περιπεμφθείσας τῶν νεῶν περὶ Εὔβοιαν.

ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ

8.8.1] Αυτοί λοιπόν καταγίνονταν με την καταμέτρηση των καραβιών· και σ᾽ αυτό το μεταξύ ο Σκυλλίας από τη Σκιώνη, ο πρώτος δύτης της εποχής του (αυτός που και στο ναυάγιο που έγινε στα νερά του Πηλίου έσωσε για τους Πέρσες πολλά πολύτιμα πράματα, αλλά και πολλά κράτησε για τον εαυτό του), αυτός λοιπόν ο Σκυλλίας βρισκόταν στο στρατόπεδό τους, στις Αφέτες· είχε κι από τα πριν βέβαια στο νου του ν᾽ αυτομολήσει στους Έλληνες, όμως ώς τότε δεν του δόθηκε ευκαιρία. [8.8.2] Τώρα, με ποιό τρόπο αποκεί και πέρα έφτασε πια στους Έλληνες, δεν μπορώ να το πω με βεβαιότητα, όμως μένω έκπληκτος, αν τα όσα διηγούνται είναι αληθινά· λένε δηλαδή πως από τις Αφέτες βούτηξε στη θάλασσα και δε βγήκε στην επιφάνεια παρά μόνο όταν έφτασε στο Αρτεμίσιο, αφού διάνυσε περίπου ογδόντα σταδίους κάτω απ᾽ τη θάλασσα. [8.8.3] Διηγούνται βέβαια γι᾽ αυτό τον άνθρωπο κι άλλα που μοιάζουν με παραμύθια, κάμποσα όμως είναι αληθινά· ωστόσο γι᾽ αυτό το περιστατικό ας μιλήσω χωρίς περιστροφές: έφτασε στο Αρτεμίσιο με πλεούμενο. Και μόλις έφτασε, αμέσως ανέφερε στους στρατηγούς τα καθέκαστα για το ναυάγιο και για τα καράβια που στάλθηκαν να κάνουν το γύρο της Εύβοιας

Κατά τη μάχη της Σφακτηρίας (425 π.Χ.) «κολυμβητές ὕφυδροι» καθώς προχωρούσαν υποβρυχίως μετέφεραν, με τη βοήθεια σχοινιών, ασκούς γεμάτους τροφές [9].
Κατά τη διάρκεια της αθηναϊκής εκστρατείας στη Σικελία (415-413 π.Χ.), αμφότεροι αντιμαχόμενοι χρησιμοποίησαν επαγγελματίες δύτες. Οι μεν Συρακούσιοι τοποθετούσαν πασσάλους κάτω από τη θαλάσσια επιφάνεια προκειμένου να προκαλέσουν ζημιές στα πλοία του Αθηναϊκού Στόλου, οι δε Αθηναίοι απαντούσαν με το πριόνισμα των πασσάλων [10].
[προς το μέρος του λιμένος, εξ’ άλλου, κολυμπούσαν δύτες κάτω από την θαλάσσια επιφάνεια]
«εσένεον δε και κατά τον λιμένα κολυμβηταί ὕφυδροι» [11].

Παρόμοια σώματα βατραχανθρώπων συναντούμε και κατά την Πολιορκία της Τύρου από τον Μ. Αλέξανδρο (334 π.Χ.):
[…δύτες τους έκοβαν τα σχοινιά (από τις άγκυρες)]
«…ὕφαλοι κολυμβηταί τας σχοίνους αυτοίς υπέτεμνον»[12].

Μια άλλη παράσταση αγγείου χρονολογείται στα 510 π.Χ. κι ενδεχομένως να προσφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των όσων μέχρι τώρα αναπτύξαμε. Πρόκειται για μια μελανόμορφη οινοχόη από την Αττική (σχ. 3) [13]πάνω στην οποία εικονίζεται παράσταση πλοίου και τρείς άνδρες οι οποίοι επιβαίνουν σε αυτό. Παρότι ο τύπος του πλοίου δεν διακρίνεται ολόκληρο εντούτοις δείχνει ότι πρόκειται για πολεμικό πλοίο. Οι φιγούρες των τριών ανδρών δεν είναι συμμετρικές σύμφωνα με τις διαστάσεις του πλοίου. Αυτή η δυσαρμονία μπορεί να μεταφραστεί σαν τη προσπάθεια του καλλιτέχνη να αποδώσει έμφαση σε αυτούς τους άνδρες ή στο έργο τους.
Δεν θα μπορούσαμε να τους χαρακτηρίσουμε πολεμιστές μιας που παρουσιάζονται γυμνοί δίχως οπλισμό αλλά ούτε και αλιείς εφ όσον απουσιάζουν εξαρτήματα κι εξοπλισμός αλιείας επάνω τους καθώς και στο πλοίο. Ο πρώτος άνδρας από δεξιά, είναι νέος και στέκεται στο έμβολο του πλοίου έτοιμος να κάνει μια κίνηση ενώ ο τρίτος, που δείχνει μεγαλύτερος σε ηλικία, κάνει μια χειραψία. Δίνει ευλογίες, συμβουλές ή πληροφορίες… δύσκολο να ξεχωρίσει κανείς.
Πολλά ερωτήματα γεννιούνται. Εάν ο πρώτος άνδρας ήθελε απλώς να αποβιβαστεί γιατί το πράττει από το έμβολο και γιατί είναι γυμνός; Μια πρώτη σκέψη οδηγεί στην υπόθεση ότι αυτοί οι άνδρες είναι δύτες και ότι ο πρώτος είναι έτοιμος να καταδυθεί από το χαμηλότερο σημείο του σκάφους.
Ωστόσο απορίες παραμένουν για τον άνδρα που εικονίζεται στο μέσον. Τι κρατά ανά χείρας; Δόρυ, γάντζο ή κάλαμο;
Κατά την άποψη της συγγραφέως οι άνδρες αυτοί είναι δύτες οι οποίοι ενδέχεται να ασχολούνται στον τομέα της ναυτιλίας ή να ανήκουν σε κάποια ομάδα υποβρυχίων καταστροφών.
Σε κάθε περίπτωση δείχνουν να είναι έτοιμοι να αναλάβουν μια υποβρύχια αποστολή.
Θα μπορούσε κάλλιστα να πρόκειται για υποβρύχια άσκηση ανιχνεύσεως-εντοπισμού ή για τοποθέτηση πασσάλων, άσκηση με σκοπό την επιτήρηση του εχθρού ή για μεταφορά πληροφοριών/μηνυμάτων.

Περί καταδυτικού εξοπλισμού

Ο καταδυτικός εξοπλισμός στους Έλληνες κατά την αρχαιότητα ήταν ακόμα στο στάδιο του πειραματισμού. Κάθε δύτης, ανάλογα με το είδος της καταδύσεως που ασχολείτο, φρόντιζε να μελετά τις ανάγκες συμπληρωματικών ειδών που θα διευκόλυναν το έργο του.
Κάποια εργαλεία όπως για παράδειγμα, μαχαίρια, σχοινιά, δίκτυα, κλπ. αποθηκεύονταν σε έναν σάκο ή δένονταν επάνω σε μια ειδική ζώνη ώστε να αφήνουν απόλυτη ελευθερία στα χέρια και στις κινήσεις του δύτη.
Έχει αναφερθεί σε αρχαία κείμενα ότι επίσης έδεναν σπόγγους στα αυτιά τους για να εμποδίσουν την βίαιη εισροή ύδατος και την επικείμενη ζημιά στα τύμπανα [14].
Αυτό όμως που πραγματικά αναζητούσαν, με σκοπό την αναβάθμιση του εξοπλισμού τους, ήταν το μέσο εκείνο που θα τους εξασφάλιζε περισσότερη διάρκεια παραμονής στο βυθό. Η παραμονή στο βυθό μπορούσε να πραγματοποιηθεί με κράτημα της αναπνοής.
Το κράτημα της αναπνοής στην καταδυτική ορολογία έχει καθιερωθεί ως apnea [15], όρος προερχόμενος από την αρχαία ελληνική λέξη «ἄπνοια» η οποία όμως σημαίνει την έλλειψη πνοής ανέμου και δεν έχει σχέση με την ανθρώπινη αναπνευστική λειτουργία.
Η αρχαία λέξη που αντιστοιχεί στην ακούσια/εκούσια διακοπή του αναπνευστικού κύκλου είναι η «ἀπνευστία» [16].
Η εκούσια «ἀπνευστία» δεν υπερβαίνει, κατά μέσο όρο, τα 2 – 2,5 λεπτά. Φανταζόμαστε πως αυτά τα όρια, κατά προσέγγιση, διατηρούνταν από τους αρχαίους δύτες. Αξιοσημείωτη είναι η πρώτη καταγραφή στην ιστορία όπου τα παραπάνω όρια ξεπεράστηκαν.

Αναφέρεται με έντονο θαυμασμό από τον ελληνικό και ιταλικό Τύπο της εποχής η αντοχή του Συμιακού σφουγγαρά Γεωργίου Στάθη Χατζή, ο οποίος στις 16 Ιουλίου του 1913 καταδύθηκε στα 88 μ. (κατ’ άλλες πηγές στα 75) και παρέμεινε στο βυθό 3 λεπτά και 58 δευτερόλεπτα για να βροχίσει (να περάσει θηλιά) την άγκυρα του ιταλικού θωρηκτού «Regina Margherita» [17].
Μια αναπνευστική συσκευή, η οποία αποτελούσε επινόηση των ιδίων των δυτών και όχι από κάποιους που έχουν ασχοληθεί με την επιστήμη της φυσικής, αναφέρεται από τον Αριστοτέλη:
[Όπως, λοιπόν, μερικοί κολυμβητές επινοούν κάποια αναπνευστική συσκευή προκειμένου να μπορούν να μένουν πολλή ώρα στη θάλασσα παίρνοντας μέσω αυτής της συσκευής αέρα έξω από την επιφάνεια του νερού,…]
««Οἷον οὖν τοῖς κολυμβηταῖς ἔνιοι πρὸς τὴν ἀναπνοὴν ὄργανα πορίζονται, ἵνα πολὺν χρόνον ἐν τῇ θαλάττῃ μένοντες ἕλκωσιν ἔξωθεν τοῦ ὑγροῦ διὰ τοῦ ὀργάνου τὸν ἀέρα,…» [18].

Η καταδυτική καμπάνα είναι ένας από τους πρώτους τύπους εξοπλισμού για υποβρύχια εργασία και εξερεύνηση. Η χρήση του περιεγράφηκε για πρώτη φορά από τον Αριστοτέλη τον 4ο αιώνα π.Χ:» Αναφέρει … θα επιτρέπουν στους δύτες να αναπνέουν εξίσου καλά με το να μείνουν κάτω από ένα δοχείο, αυτό δεν γεμίζει με νερό, αλλά διατηρεί τον αέρα, πρέπει να κατεβαίνει κατευθείαν στο νερό. » ]

Σύμφωνα με τον Φραγκισκανό μοναχό Rogerius Bacon ( 1219 - 1292 ) αυτό έκανε , ο Μέγας Αλέξανδρος εξερευνώντας την θάλασσα της Μεσογείου .Επίσης, σε βιβλίο του περιλαμβάνει πολλά στοιχεία για ιπτάμενες μηχανές αλλά και για τα υποβρύχια , αποδίδοντας την πρώτη χρήση τους στον Μέγα Αλέξανδρο
Δυστυχώς δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες για τη συσκευή αυτή γεγονός που μας αναγκάζει να προσεγγίσουμε την άποψη ότι ίσως πρόκειται για την περίφημη χύτρα, ή τον λέβητα, όπου αναφέρεται σε άλλο έργο του:
[…διότι μπορούν να επιτρέψουν στους δύτες να αναπνεύσουν κατεβάζοντας κάτω λέβητα. Ο λέβητας δεν γεμίζει νερό, αλλά διατηρεί τον αέρα. Πράγματι, πρέπει να βάλει κανείς δύναμη για να το βυθίσει, διότι κάθε όρθιο σκεύος γεμίζει νερό αν γείρει].
«…ὁμοίως γὰρ ἀναπνοὴν ποιοῦσι τοῖς κολυμβηταῖς λέβητα καταφέντες. οὐ πίμπλαται γὰρ οὗτος τοῦ ὕδατος ἀλλὰ τηρεῖ τὸν ἀέρα. μετὰ βίας γὰρ ἡ κάθεσις, ὀρθὸν γὰρ ὁτιοῦν παρεγκλιθὲν εἰσρεῖ» [19].

Όμως ούτε σε αυτό το σημείο υπάρχουν διαφωτιστικά στοιχεία ώστε να οδηγηθούμε σε ασφαλή συμπεράσματα αλλά και να κατανοήσουμε τη χρηστικότητα της συσκευής αυτής, όπως, για παράδειγμα, αν υπήρχε κάποιο άνοιγμα καλυμμένο αεροστεγώς με γυαλί ώστε ο δύτης να μπορεί να βλέπει. Αν όχι τότε ίσως θα πρέπει να περιοριστούμε στην υπόθεση ότι η χρήση της συγκεκριμένης συσκευής κάτω από το νερό λειτουργούσε ως ένα σύντομο διάλειμμα από την «απνευστία».

Συμπεράσματα

Η ύπαρξη κατηγοριών των δυτών και η προσπάθεια ανακαλύψεως αναπνευστικής συσκευής αφήνει να εννοηθεί ότι το θέμα της καταδύσεως ήταν αρκετά μελετημένο κατά τους κλασικούς χρόνους. Ελλείψει στοιχείων δεν είναι εύκολη η έρευνα για τον τρόπο με τον οποίον οι αρχαίοι δύτες καταδύονταν, την συμπεριφορά τους εν καταδύσει ή τον πλήρη εξοπλισμό που διέθεταν.
Η κατάδυση στους κλασσικούς χρόνους είναι ένα θέμα που ασκεί γοητεία στους ερευνητές και χρίζει ανάγκης για περαιτέρω μελέτη.

ΤΕΛΟΣ

Use Facebook to Comment on this Post