Ύβρις λοιπόν ήταν το να ξεπεράσει ο άνθρωπος τα όριά του και να παραβιάσει όχι μόνο ανθρώπινους νόμους αλλά τους θεϊκούς νόμους. Όταν δηλαδή κάποιος, υπερεκτιμώντας τις ικανότητες και τη δύναμή του (σωματική, αλλά κυρίως πολιτική, στρατιωτική και οικονομική), συμπεριφερόταν με βίαιο αλαζονικό και προσβλητικό τρόπο απέναντι στους άλλους, στους νόμους της πολιτείας και κυρίως απέναντι στον άγραφο θεϊκό νόμο -που επέβαλλαν όρια στην ανθρώπινη δράση-, θεωρούνταν ότι διέπραττε «ὕβριν», δηλ. παρουσίαζε συμπεριφορά με την οποία επιχειρούσε να υπερβεί τη θνητή φύση του και να εξομοιωθεί με τους θεούς, με συνέπεια την προσβολή και τον εξοργισμό τους.
Ο Θέογνις έλεγε την Ύβρη θυγατέρα του Κόρου (του Κορεσμού), ενώ αντίθετα ο Πίνδαρος την θεωρούσε μητέρα του Κόρου.
Η έλλειψη της αιδούς: ( http://mythiki-anazitisi.blogspot.gr/2016/02/blog-post_24.html) οδηγεί κάποιο πρόσωπο στην ὕβριν· δηλαδή στην αλαζονική συμπεριφορά, που, καθώς υπερβαίνει τα επιτρεπτά όρια, προσβάλλει την τιμή των άλλων. Η βίαια, αυθάδης και αλαζονική αυτή συμπεριφορά, που αποτελούσε για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο παραβίαση της ηθικής τάξης και απόπειρα ανατροπής της κοινωνικής ισορροπίας και γενικότερα της τάξης του κόσμου, πιστευόταν ότι οδηγούσε τελικά στην πτώση και καταστροφή του «υβριστού».
Η λέξη ύβρις πέρα από τη λόγια νεοελληνική χρήση της με τις σημασίες «βρισιά» και συνακόλουθα «κάτι που θίγει την τιμή και την αξιοπρέπεια κάποιου» -οι οποίες είναι φυσιολογικές εξελίξεις της αρχαίας σημασίας-, αρκετές φορές χρησιμοποιείται και στην εποχή μας, σε πιο προσεγμένο επίπεδο λόγου, με την αρχαιοελληνική σημασία της για να χαρακτηρίσει ανάλογες αλαζονικές συμπεριφορές συνανθρώπων μας.
Η ύβρις περιλαμβάνει συχνά την αδιαντροπιά και τη σκληρότητα, που δηλώνεται με τη λέξη αναιδείη, ενώ ο ξεδιάντροπος χαρακτηρίζεται αναιδής. Οι πράξεις που συνοδεύουν την αντικατάσταση της αιδούς από την ύβρι δημιουργούν καταστάσεις αποκρουστικές και απεχθείς, τα αἴσχεα, προκαλώντας την έντονη αποδοκιμασία των άλλων, εκφρασμένη με τη νέμεση ή και την τίσιν.
Όποιος γίνεται αλαζόνας (Υβριστής), περνά σε πράξεις ανόσιες, προσβλητικές αλλά και απροσεξίας (Άτις) για τις οποίες η θεία δίκη (Νέμεσις) επιλαμβάνεται της τιμωρίας η οποία οδηγεί στην καταστροφή (τίσις).
Σε αντίθεση με την έννοια που η σύγχρονη ανθρωπότητα αποδίδει στην λέξη ύβρη, ως ασέβεια προς οτιδήποτε πρεσβεύει κάποια κοινή αξία ή ταύτιση με κάθε είδους ενέργεια που θίγει την τιμή, το αξίωμα και την αξιοπρέπεια κάποιου, για τον αρχαιοελληνικό κόσμο η ύβρις έχει αυστηρά πολιτικό χαρακτήρα.
Η ύβρις αποτελεί συστατικό στοιχείο του πολιτικού συστήματος των Αθηνών και η σημασία της μεταφέρεται μέσα από έναν εξίσου πολιτικό θεσμό, την Τραγωδία. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι με την πτώση του δημοκρατικού πολιτεύματος το 401 π.Χ. αμέσως μετά δηλαδή το τέλος του Πελοποννησιακού πολέμου, επήλθε και ο θάνατος της τραγωδίας, αλλά και της φιλοσοφίας.
Αποδίδοντας την αντίληψη σχετικά με την ύβρη και τις συνέπειές της, όπως τουλάχιστον παρουσιάζεται στην αρχαιότερή της μορφή, με το σχήμα ὓβρις→ἂτη→νέμεσις→τίσις μπορούμε να πούμε ότι οι αρχαίοι πίστευαν πως μια «ὕβρις» συνήθως προκαλούσε την επέμβαση των θεών, και κυρίως του Δία, που έστελνε στον υβριστή την «ἄτην» δηλαδή το θόλωμα, την τύφλωση του νου: (http://mythiki-anazitisi.blogspot.gr/2016/02/blog-post_16.html)
Αυτή με τη σειρά της οδηγούσε τον υβριστή σε νέες ύβρεις, ώσπου να διαπράξει μια πολύ μεγάλη α-νοησία, να υποπέσει σε ένα πολύ σοβαρό σφάλμα, το οποίο προκαλούσε την «νέμεσιν» την οργή και εκδίκηση δηλαδή των θεών, που επέφερε την «τίσιν», δηλ. την τιμωρία και τη συντριβή/καταστροφή του.
Έτσι ο Ευριπίδης στις Τρωάδες δείχνει την ὕβριν των Ελλήνων, οι οποίοι μετά τη πτώση της Τροίας επιδίδονται σε ένα όργιο ωμότητας και κτηνωδίας, σκοτώνοντας, βιάζοντας πάνω στους βωμούς των θεών, κατακρημνίζοντας τα παιδιά από τα τείχη. Λέει στους Έλληνες και ιδιαίτερα στους Αθηναίους: «ιδού τα τέρατα που είστε, που είμαστε»
Τέλος, όπως λέει κι ο χορός των πολιτών στις Ευμενίδες του Αισχύλου:
«Των Συμφορών η διχόνοια, εγώ εύχομαι να μην ξεσπάσει στη πόλη. Μήτε εμφύλιο αίμα οργής η γη να πιει, και να ζητά για το χυμένο αίμα άλλο αίμα. Τη χαρά να ανταποδίδουν αδελφωμένοι οι πολίτες και από κοινού να αποφασίζουν. Η συμφωνία σώζει το κακό από τους ανθρώπους» (στ. 1009-1016).
Στην Ιλιάδα θεωρείται ύβρις από τον Αχιλλέα και από τη μητέρα του η αρπαγή της Βρισηίδας από τον Αγαμέμνονα, ο οποίος, εξαιτίας της ξεδιάντροπης συμπεριφοράς του, χαρακτηρίζεται από τον οργισμένο ήρωα, «κερδοσκόπος» και «αναιδής» (Α 149, 158).
Στην Οδύσσεια, υβριστές χαρακτηρίζονται, εκτός από τον Πολύφημο, οι μνηστήρες, επειδή απρόσκλητοι, με τα αδιάκοπα γλέντια τους στο παλάτι της Ιθάκης, ρημάζουν την περιουσία του εξαφανισμένου Οδυσσέα και του ανήμπορου να αντιδράσει γιου του. Η μεταμορφωμένη θεά Αθηνά, όταν έρχεται στο παλάτι της Ιθάκης με σκοπό να ξεσηκώσει τον Τηλέμαχο στην αναζήτηση του πατέρα του, εκφράζει -σκόπιμα βέβαια- την έκπληξή της για το μέγεθος της αλαζονικής ύβρεως των μνηστήρων, καθώς έχουν δημιουργήσει μια κατάσταση τόσο έντονα αποκρουστική, που θα μπορούσε να υποκινήσει τη νέμεσιν (α 227-229):
{γιατί πολύ ξεδιάντροποι μου φαίνονται και ξιπασμένοι, [ὑβρίζοντες ὑπερφιάλως]
έτσι που τρων αυτοί και πίνουν στο παλάτι· θα αγανακτούσε [νεμεσήσσαιτο] ασφαλώς,τα τόσα αίσχη [αἴσχεα] βλέποντας, αν κάποιος κατά τύχη ερχόταν,
φτάνει να ήταν συνετός.}
Η ύβρις εδώ τονίζεται από τη θεά Αθηνά με το επίρρημα ὑπερφιάλως (υπέρμετρα, υπερβολικά) και εξηγείται ως έλλειψη αιδούς των μνηστήρων (πολύ ξεδιάντροποι και ξιπασμένοι). Η θέα της «αναίδειας» των μνηστήρων (α 254) για την Αθηνά προκαλεί τον αποτροπιασμό (αἴσχεα), που θα μπορούσε να εκδηλωθεί ως δικαιολογημένος θυμός (νέμεσις) κάποιου συνετού ανθρώπου εναντίον τους. Εξάλλου, στην Οδύσσεια οι μνηστήρες λούζονται κατά καιρούς με σωρεία πρόσθετων αρνητικών χαρακτηρισμών (νήπιοι «μωροί», ἀτάσθαλοι και ὑπερηρονέοντες «άφρονες και αλαζόνες» ὑπέρβιοι «ανεύθυνοι και βίαιοι», ὑπερμενέοντες «καταχραστές, που ξεχωρίζουν για την ὑπερβασίην τους, την “άνομη” συμπεριφορά τους»). Η μαύρη αυτή εικόνα των μνηστήρων είναι μία από τις στρατηγικές που επινοεί ο ποιητής, ώστε να φανεί στο τέλος δικαιολογημένη η εκδίκηση που παίρνει ο Οδυσσέας για τις καταχρηστικές τους πράξεις.
Οπότε καταλαβαίνουμε πως όσο κι αν τους λατρεύουν, όπως οφείλουν, οι άνθρωποι δεν μπορούν να προσδοκούν αποκλειστικά ευλογίες από τους θεούς: είναι απαραίτητος όρος για τους θνητούς να γεύονται τον πόνο όπως και τη χαρά […]. Αλλά οι άνθρωποι που είναι «ευσεβείς» θα πρέπει να περιμένουν μεγαλύτερη θεϊκή εύνοια από ό,τι οι ασεβείς, οι οποίοι, χωρίς καμιά εξαίρεση, τιμωρούνται είτε στη διάρκεια της ζωής τους είτε μέσω των απογόνων τους.
Η «ευσέβεια» σημαίνει σεβασμό προς τους θεϊκούς νόμους, που αποτελούν το θεμέλιο της ανθρώπινης κοινωνίας, και, συνεπώς, η λέξη περιλαμβάνει τη σωστή συμπεριφορά απέναντι στους άλλους καθώς και την πρέπουσα λατρεία των θεών. Αυτοί είναι οι άγραφοι και απαρασάλευτοι νόμοι που επικαλείται η Αντιγόνη όταν υπερασπίζεται την ενέργειά της να θάψει τον Πολυνείκη αψηφώντας το διάταγμα του Κρέοντα […]. Αποτελεί προσβολή προς τους θεούς η εγκατάλειψη ενός νεκρού χωρίς ταφή ή η έλλειψη σεβασμού προς τους γονείς· κι αν ένας άνθρωπος γίνει ένοχος επιδεικνύοντας μια τέτοια υβριστική συμπεριφορά, σημαίνει ότι ξεχνά τη θέση του ως θνητού και ότι επιζητεί τη δυσμένεια των θεών.
Από την κλασική εποχή και μετά, σε πολλές περιπτώσεις οι έννοιες Άτη, Δίκη και Νέμεσις φαίνεται να αποκτούν στη συνείδηση των ανθρώπων ισοδύναμη σημασία, αυτήν της θείας τιμωρίας.
Ύβρη θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την απροσεξία ή τον υπερβολικό ενθουσιασμό ή πάλι την ανυπακοή του Ικάρου ή του Φαέθωντα.
Ως ύβρη μπορούμε να θεωρήσουμε και τις τρεις εκστρατείες των Περσών κατά των Ελλήνων κι ιδίως την τελευταία αυτή του 480 π.χ. η οποία προετοιμάστηκε με μεγαλοπρέπεια και έπαρση από τον Ξέρξη και παρά τον υπερβολικά μεγάλο στρατό και στόλο που διέθετε έφυγε ηττημένος από τα πεδία της μάχης.
Η ύβρις όμως αναπαράγεται εντός κοινωνιών που απουσιάζει κάθε μέτρο, και συνεπώς κάθε αυτοπεριορισμός, κάτι που δεν αφορά μόνο τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, αυτά τα στοιχεία τα συναντάμε και στις δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες θέτουν ως βασικό τους στόχο την αλόγιστη συσσώρευση ανανεώσιμου πλούτου και την αέναη εξάπλωση των παραγωγικών δυνατοτήτων μέσα από ορθολογικές κινήσεις (Finley 1973; Weber 1992, σ.17).
Για τον Καστοριάδη η δημοκρατία είναι συνεχώς εκτεθειμένη σε θεωρητικούς κινδύνους, ένα καθεστώς που μπορεί να οδηγήσει σε θανάσιμα λάθη. Η πτώση της Αθήνας είναι ταυτόχρονα το αποτέλεσμα και η αιτία της ύβρεως που κυρίευσε τον δῇμον – λόγω της αδυναμίας του αθηναϊκού λαού να αυτοπεριοριστεί – οδηγώντας την δημοκρατία στην καταστροφή της.
Ο ίδιος (1999, σ.22-23) γράφει χαρακτηριστικά: «το χάος το έχουμε και μέσα μας με τη μορφή της ύβρεως, δηλαδή της άγνοιας ή της αδυναμίας αναγνωρίσεως των ορίων των πράξεων μας. Διότι αν τα όρια ήταν σαφή και αναγνωρίσιμα εκ των προτέρων, δεν θα υπήρχε ύβρις, θα υπήρχε απλώς παράβαση ή αμάρτημα, έννοιες χωρίς κανένα βάθος».
Όπως καταλαβαίνουμε λοιπόν, ολόκληρη η ανθρώπινη ιστορία βρίθει από περιστατικά ύβρεως, δεδομένου ότι πάμπολλες φορές τα ανθρώπινα όντα είτε παρασυρόμενα από διάφορους δημαγωγούς και λαοπλάνους οδηγήθηκαν σε όργια μακαβριότητας,
Η χρηματοπιστωτική κρίση επί των ημερών μας αποτελεί ύβρη των εχόντων απέναντι στους μη έχοντες καθότι, αφού οι πρώτοι πλούτισαν με κόλπα στους κόλπους των χρηματιστηρίων ανά τον κόσμο, οι δεύτεροι καλούνται να πληρώσουν τη λυπητερή στο πεδίο της λεγόμενης πραγματικής οικονομίας.
Ψάχνοντας να βρω πως αντιλαμβάνεται κάποιος – με την παρούσα κατάσταση στην Ελλάδα- την έννοια της Ύβρεως, το παρακάτω κείμενο που υπογράφεται από τον συντάκτη του ως “Πόρτα – Πόρτα”, θεώρησα πως είναι ό,τι καταλληλότερο..
Λέει λοιπόν:
” Ύβρις είναι, να ξυπνάς από το χάραμα, να δουλεύεις 10 με 12 ώρες για 700 ευρώ και να μην τολμάς να πεις κουβέντα, γιατί ξέρεις ότι 100 βιογραφικά περιμένουν στο γραφείο του αφεντικού σου.
Ύβρις είναι να είσαι άνεργος, να ψάχνεις ένα χρόνο για δουλειά και να μην σε προσλαμβάνει κανείς γιατί είσαι πάνω από τα σαράντα.
Ύβρις είναι, να λες στα παιδιά σου ότι δεν τα πας στην θάλασσα γιατί η βενζίνη άγγιξε το 1.75 και πρέπει να κάνεις περικοπές.
Ύβρις είναι, κλείνεις ραντεβού στο ΙΚΑ για μετά από δύο μήνες και όταν πηγαίνεις ο γιατρός να είναι απών.
Ύβρις είναι, να μην τολμάς να γυρίσεις μόνος στο σπίτι μετά τις 9.
Ύβρις είναι, να είσαι 18 χρονών, να έχεις υποστεί του κόσμου τις μεταρρυθμίσεις, να έχεις φτύσει αίμα για να μπεις σε μια σχολή και να βγαίνεις και άνεργος και αμόρφωτος.
Ύβρις είναι, να παρακολουθείς τα σκάνδαλα να περνούν από μπροστά σου σαν παραμύθι, να κουκουλώνονται από όλους, να μην μπαίνει κανείς φυλακή και να τελειώνουν με ένα ζήσαμε εμείς καλά και αυτοί καλύτερα.
Ύβρις είναι, να πληρώνεις 1.40 ενώ περιμένεις μια ώρα ένα λεωφορείο που όταν φτάνει χωράς μόνο στα πόδια του οδηγού.
Ύβρις είναι, να σε παίρνουν 20 τηλέφωνα την μέρα από εισπρακτικές εταιρίες, επειδή καθυστέρησες την δόση του στεγαστικού.
Ύβρις είναι, να κόβεις τα παιδιά από το φροντιστήριο, γιατί δεν φτάνουν τα λεφτά, ενώ έχεις ήδη πληρώσει για δωρεάν παιδεία.
Ύβρις είναι, να βλέπεις τους πολιτικούς σου να τσακώνονται με μόνο γνώμονα τα ποσοστά του κόμματος τους, ενώ εσύ αγωνιάς για το μέλλον των παιδιών σου.
Ύβρις είναι, ενώ σου ζητούν να πληρώσεις επίδομα αλληλεγγύης, να διαβάζεις ότι οι εφορίες έχουν να κάνουν ελέγχους και να εισπράξουν από το 1995.
Ύβρις είναι, να είσαι 45 χρονών, να δουλεύεις και να πληρώνεις μια ζωή και να καταντήσεις να ζεις από την σύνταξη των γονιών.
Ύβρις είναι, το παραμύθιασμα από τα μέσα ενημέρωσης που συγκαλύπτουν ή αποκαλύπτουν ανάλογα με τα deal που γίνονται κάτω από το τραπέζι και τις επιχορηγήσεις.
Ύβρις είναι, να σε ληστεύουν για τρίτη φορά και το όργανο της τάξεως να σου λέει μην ελπίζετε πολλά, αφού δεν ήσασταν μέσα πάλι καλά να λέτε.
Ύβρις είναι, να σου στερούν το δικαίωμα της διαμαρτυρίας, να τρως τόνους τα χημικά και να σε αναγκάζουν σε σιωπή παρακρατικοί, αντιεξουσιαστές, ΚΝιτες, πληρωμένοι ή προστατευόμενοι, από όπου και αν προέρχονται.
Ύβρις είναι, να πληρώνεις 3 ευρώ διόδια για να διανύσεις μια απόσταση 100 χιλ και ταυτόχρονα να κάνεις τάμα στον Άγιο Χριστόφορο των εβραίων, να φθάσεις ζωντανός.
Ύβρις είναι, να βλέπεις όσους εμπλέκονται σε σκάνδαλα πάσης φύσεως να κυκλοφορούν ελεύθεροι, να παρουσιάζονται στην δικαιοσύνη όποτε θέλουν και αν τελικά παραπεμφθούν, να συνεχίζουν το έργο τους μέσα από την φυλακή.
Ύβρις είναι, να ακούς τον Πρωθυπουργό και τους βουλευτές να ανησυχούν για την βία μόνο όταν αγγίζει το δικό τους σπίτι και να ανακοινώνει επιτροπές στις οποίες, ο κάθε βουλευτής θα πληρώνεται με 245 ευρώ για να παραβρεθεί στην συζήτηση.
Ύβρις είναι, να ζεις την κάθε μέρα σαν τελευταία. Όχι για να την ζήσεις στο έπακρο αλλά επειδή απλά δεν ξέρεις τι θα υπάρχει αύριο και δεν έχεις λεφτά για μεθαύριο.”
Ο κατάλογος μπορεί να συνεχιστεί και να γραφτούν σελίδες για το τι είναι Ύβρις στην χώρα που κυβερνά η σαπίλα και η ασυδοσία.
Θα σταθώ σε αυτό και με αυτό θα κλείσω αυτή την μικρή αναφορά στην έννοια της Ύβρεως. Στην Αθήνα ύστερα από το Κυλώνειον Άγος αφιέρωσαν στην Ύβρη και στην αναίδεια έναν μικρό ναό.
Σήμερα ένας τέτοιος ναός θα μπορούσε να στηθεί σε κάθε γειτονιά της Ελλάδος..
Υποσημειώσεις:
Λ. Πόλκας”Αἰδώς, ὕβρις και νέμεσις”/ Μιχάλης Θεοδοσιάδης “Να μην συνηθίσουμε στην ύβρη”/ Καστοριάδης “Η Αρχαία Ελληνική δημοκρατία και η Σημασία της για μας Σήμερα”/ Καστοριάδης, Κ., 2006. “Η Ελληνική Ιδιαιτερότητα”.