Για ποια τραγωδία μιλάμε;

Γράφει ο Nίκος Βασιλειάδης

Η λέξη Τραγωδία είναι μια προσφιλής έκφραση που χρησιμοποιείται από πολλούς αυτή την στιγμή στην δυτικόστροφη Ευρώπη αναφορικά με το «ελληνικό πρόβλημα».
Πολλοί τρομάζουν στο άκουσμα της λέξης τραγωδία, ίσως γιατί εδώ υπάρχει μια
μεγάλη παρανόηση. Υπάρχει μια ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στο πως οι έλληνες θεωρούν την Τραγωδία έχοντας την αντίστοιχη πνευματική κληρονομιά και στο πώς οι ευρωπαίοι, έχοντας μιαν άλλη κληρονομιά, αυτή των Σαιξπηρικών τραγωδιών.
Υπάρχει λοιπόν μια ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στις ελληνικές τραγωδίες και στις τραγωδίες του Σαίξπηρ. Οι πρώτες έχουν για πρωταγωνιστή τη Μοίρα, με την οποία έρχονται να συγκρουστούν οι ανθρώπινες προθέσεις, οι δεύτερες έχουν για πρωταγωνιστή την Τρέλα, με διάφορες μορφές, με ή χωρίς μέθοδο στα παραληρήματά της, αλλά πάντα μια τρέλα που πλανιέται στα μονοπάτια της εξουσίας.
Αν δεν κατανοήσουμε αυτή την ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στην Μοίρα και την Τρέλα δεν θα μπορέσουμε ποτέ να καταλάβουμε ότι όταν η Δύση μιλά για τραγωδία αναφέρεται σε αυτή την τρέλα της εξουσίας, τον φθόνο, τον φόνο, την ενοχή και την αλαζονεία, μερικά μόνο από τα συναισθήματα που στοιχειοθετούν στον δυτικό τρόπο σκέψης την ανθρώπινη υπόσταση και οδηγούν στο συμπέρασμα πως όλοι έχουν τελικά το αντίτιμο της εξαγοράς τους, υποκύπτουν στην αναγκαιότητα και τον απόλυτο ματεριαλισμό προκειμένου να υπηρετήσουν την υπέρμετρη φιλοδοξία τους, σε αντίθεση με τον ελληνικό τρόπο σκέψης όπου η μοίρα της ελληνικής τραγωδίας είναι η δύναμη η οποία καθορίζει, αλλάζει και εν πολλοίς διαμορφώνει την πραγματικότητα αλλά στην οποία το άτομο μπορεί να αντιτάξει περήφανα το ελεύθερο φρόνημά του.

Στις Σαιξπηρικές τραγωδίες βασικό στοιχείο είναι η σύγκρουση του πρωταγωνιστή με μια κατάσταση την οποία η συνείδηση ή η βούλησή του, δεν μπορεί να ελέγξει. Κατά μια έννοια λοιπόν πρόκειται για μια σύγκρουση με τον ίδιο του τον εαυτό, η αδυναμία ενός κατά τα άλλα ενάρετου χαρακτήρα να ελέγξει κάποιες επιθυμίες. Οι πρωταγωνιστές στις τραγωδίες του Σαίξπηρ διαμορφώνονται στην πορεία του έργου. Όσο μεταβάλλονται οι συνθήκες τόσο μπορούν και μεταβάλλονται και τα αισθήματα και οι απόψεις των ιδίων. Ο γνωστότερος μονόλογος του Άμλετ είναι μια φιλοσοφική αναζήτηση για τη δύναμη και τη βούληση του ατόμου να παίρνει στα χέρια του τη μοίρα και τους λόγους για τους οποίους διστάζει να προχωρήσει σε πράξεις αντί να υπομένει αυτά που φέρνει η μοίρα.

Αν σκεφτούμε και κατανοήσουμε αυτή την ειδοποιό διαφορά τότε ίσως μπορέσουμε να κατανοήσουμε, αφενός μεν την τρομολαγνική αντίληψη της δύσης για τις πράξεις των ελλήνων όπου ο πρωταγωνιστής πρέπει να ξεπεράσει τους ηθικούς δισταγμούς του και να φθάσει μέσα από μια πάλη ανάμεσα στη βούλησή και το πεπρωμένο στην αναζήτηση της αλήθειας και της λογικής, με την ηρεμία της ελληνικής σκέψης η οποία συνίσταται αφενός μεν στην αποδοχή της πραγματικότητάς όπου ο τραγικός ήρωας ελευθερώνεται από κάθε ανθρώπινη αυταπάτη εφόσον τελικά το Σύμπαν αγρυπνά και διασφαλίζει την κοσμική αρμονία, που αποτελεί τη σιγουριά όλων μας με την δυνατότητα να διατηρεί την ελευθερία του ακόμη και στην πιο βίαια επίθεση της Μοίρας εναντίον του. Μια επίθεση που μπορεί βέβαια να καταστρέψει τη ζωή του, όχι όμως και την ψυχική του ανάταση, κάτι που δικαιώνει την ανθρώπινη ιδιότητα.