Ναρκισσισμός: Όταν η αγάπη για τον εαυτό κρύβει ανασφάλεια

Θα σκιαγραφήσουμε δύο μορφές ναρκισσισμού. Η μία, η αρνητική, είναι εκείνη που συνήθως εννοείται με τη λέξη αυτή και μια δεύτερη, η θετική, που αναφέρεται σε….

μια δημιουργική αγάπη για τον εαυτό. Ο ναρκισσισμός με την πρώτη έννοια και η αγάπη για τους άλλους (οποιαδήποτε τύπου αγάπη) δεν μπορούν να συνυπάρχουν. Δεν μπορεί, επίσης, να συνυπάρχει ο ναρκισσισμός και ο έρωτας. Και δύσκολα συνυπάρχει ο ναρκισσισμός και οποιαδήποτε μορφή προσφοράς.
Aπό την επιστημονική ομάδα του Ανδρολογικού Ινστιτούτου Αθηνών www.andrologia.gr

Ο ναρκισσισμός είναι ένας όρος κυρίως ψυχαναλυτικός, που ξεκινά από τον μύθο του Νάρκισσου, ο οποίος ήταν ερωτευμένος με τη μορφή του (δηλαδή με τον εαυτό του) και ο οποίος πέθανε, όταν βλέποντας την αντανάκλαση της μορφής του στο νερό της πηγής, έσκυψε να τη φιλήσει και πνίγηκε, ενώ, σύμφωνα με άλλο μύθο, αυτοκτόνησε.

Τον Νάρκισσο ερωτεύτηκε η Ηχώ. Ενδιαφέρον σ’ αυτούς τους μύθους είναι ότι και τα δύο πρόσωπα υπάρχουν σε σχέση με τις αντανακλάσεις. Ο ένας ερωτεύεται την αντανάκλαση του εαυτού του και η άλλη είναι η ίδια αντανάκλαση. Ο Νάρκισσος ερωτεύεται τον εαυτό του και έτσι ο «άλλος» δεν υπάρχει σαν ερωτικό αντικείμενο η αντικείμενο αγάπης. Η Ηχώ είναι η αντανάκλαση της φωνής του «άλλου», άρα δεν υπάρχει η ίδια σαν εαυτός και υποκείμενο∙ είναι μόνο και ολόκληρη ο άλλος. Η προσέγγιση αυτού του μύθου φαίνεται πολύ ενδιαφέρουσα, ωστόσο δεν είναι της στιγμής αυτής.

Με τον όρο αυτό ορίζεται ότι ο εαυτός είναι το αντικείμενο του έρωτος. Όπως σε κάθε ερωτική σχέση αποκλείονται όλα τα άλλα ερωτικά αντικείμενα, έτσι και εδώ. Η ψυχανάλυση μελετά το θέμα του ναρκισσισμού στα αρχαϊκά στάδια της ανάπτυξης του παιδιού και στη συνέχεια ερευνά την εμπλοκή του προβλήματος στις ψυχικές διαταραχές.

Γενικότερα, ο Freud λέει ότι όσο η libido (με τη γενικότερη έννοια) η επενδυμένη στο εγώ αυξάνεται και απορροφάται απ’ αυτό, τόσο εκείνη που είναι επενδυμένη στο αντικείμενο (στον άλλο) φτωχαίνει. Με άλλα λόγια, όσο το άτομο ερωτεύεται τον εαυτό του, τόσο δεν τον ενδιαφέρουν οι άλλοι. Και αντίστροφα, όσο η επένδυση απομακρύνεται από τον άλλον, τόσο επιστρέφει στον εαυτό. Θα προσθέταμε εδώ ότι από τον άλλον κρατά μόνο το βλέμμα του θαυμασμού ή το οποιοδήποτε όφελος, που μπορεί να έχει απ’ αυτόν.

Αν, λοιπόν, φύγουμε από τις αρχαϊκές δομές της προσωπικότητας και προσεγγίσουμε στις ωριμότερες περιοχές του ανθρώπου, τότε είναι ανάγκη να δούμε την έννοια του ναρκισσισμού και με άλλους όρους.

Ακούγοντας τη γλώσσα σε λέξεις συγγενείς και παράλληλες θα βρούμε πολλές οι οποίες βλέπουν το θέμα από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Λέξεις, όπως εγωισμός, φιλαυτία, εγωπάθεια, εγωκεντρισμός, αλαζονεία, ξιπασιά κ.λπ. ,προσπαθούν να εκφράσουν την έννοια του ναρκισσισμού, τονίζοντας μια ιδιαίτερη ποιότητα η καθεμία. Θα μπορούσαμε, εκτείνοντας αυτή την ψυχική συμπεριφορά, να φτάσουμε μέχρι τη θεοποίηση του εαυτού και της ιδίας επιθυμίας, η οποία φτάνει τα όρια της αρχαίας ύβρης. Η συζήτηση θα χρειαζόταν πολύ μεγάλο χώρο, που δεν διατίθεται εδώ.

Ο ναρκισσισμός πολλές φορές μπορεί να είναι άμυνα απέναντι σε ασυνείδητη απαξίωση του εαυτού μας, η οποία μπορεί να είναι βαθύτατα ριζωμένη. Ένα υπερτιμημένο ιδανικό του «Εγώ» ή ένα σκληρό «Υπερεγώ» συχνά ωθεί προς τη ναρκισσιστική καθήλωση στον εαυτό, ενώ συγχρόνως ενισχύει την απαξίωση του εαυτού, που δεν μπορεί να φτάσει σ’ αυτούς τους στόχους και δημιουργεί ενοχές. Η κατάθλιψη είναι συχνά μια λύση. Εξάλλου, ένας ευνουχισμός της ύπαρξης, τον οποίο σε μικρότερο βαθμό συναντούμε πάντα στις ψυχικές διαταραχές, όταν είναι καθολικός, είναι μάλλον υπεύθυνος για την πλημμυρίδα του ναρκισσισμού στις ψυχώσεις.

Το άτομο μπορεί να απαξιώνει τον εαυτό του διαρκώς και η υποτίμιση αυτή να προέρχεται από του άλλους. Ταυτόχρονα αυτή η υποτίμιση μπορεί να «συνεργάζεται» με τη δική του αυτοϋποτιμητική και αυτοευνουχιστική συμπεριφορά. Μπορούν επίσης να συμμετέχουν κοινωνικοί παράγοντες. Πχ. η κατασκευασμένη ομορφιά μιας σύγχρονης Πανδώρας συμβαίνει συχνά να κατακλύζει τον ψυχικό χώρο των γυναικών και να οργανώνει ένα σκληρό Ιδεώδες του Εγώ.

Τότε η απαξίωση που αισθάνονται είναι τεράστια, γιατί η σύγκριση είναι αξεπέραστη. Επίσης, η ασημότητα και ανωνυμία των πλείστων ανθρώπων φαίνεται ότι σήμερα ανοίγει τεράστια χάσματα στην αυτοεκτίμηση, καθώς αντιπαρατίθεται στη λατρεία της διασημότητας. Πρέπει επίσης να αναφέρουμε ότι διάφοροι φόβοι για τη σχέση με τον άλλον ή για τον ίδιο τον έρωτα μπορούν να οδηγήσουν στην απόσυρση κάθε ερωτικής επένδυσης από τον άλλον. Αυτή η πολύ σύντομη ανάλυση αφορά στο αμυντικό υπόστρωμα του ναρκισσισμού.

Τα θέμα όμως δεν εξαντλείται εδώ. Το πρόβλημα είναι πολύ μεγάλο και το βρίσκουμε μπροστά μας παντού. Αυτός ο ναρκισσισμός είναι ο αντίποδας της σχέσης και της αγάπης και είναι υπεύθυνος για πόνους και δυστυχίες και καταστροφές πολλές. Φαίνεται όμως ότι σχετικά με το θέμα αυτό υπάρχει μια περιοχή την οποία καμία ψυχολογία ή ψυχανάλυση δεν μπορεί να πλησιάσει και στην οποία τον λόγο έχει η επιλογή, εκείνη η επιλογή που βρίσκεται πέρα και έξω από κάθε ψυχολογικό ντετερμινισμό.

Υπάρχει όμως μια μορφή αγάπης για τον εαυτό, η οποία είναι άλλης ποιότητας. Το άτομο αγαπά τον εαυτό του, σαν κάτι αυτονόητο. Σαν συνέχεια της αγάπης που κάποτε δέχτηκε όταν ήταν μικρός. Και εκ τούτου αισθάνεται ότι κάποια αγάπη υπάρχει στον κόσμο. Αγαπά τον εαυτό του πέρα από το τι αξίζει με κριτήρια γενικότερα κοινωνικά ή με κριτήρια που κάποιοι κοντινοί του άνθρωποι ορίζουν.

Αποδέχεται τον εαυτό του, προσπαθεί να τον κατανοήσει και να τον βελτιώσει. Αυτή η διαδικασία είναι δημιουργική και σημαίνει αλλαγή προς κάτι καλύτερο∙ και αυτό που δημιουργείται το αγαπά. Είναι μια πορεία όμοια με εκείνη του καλλιτέχνη, ο οποίος αγαπά το έργο που δημιούργησε, μολονότι εκεί μέσα υπάρχει και πόνος και κόπος, αλλά και το κακό κομμάτι του εαυτού του, για το οποίο «μιλά» μέσα από την τέχνη του.

Ένα είδος αγάπης ή έρωτα, που δίνει νόημα στα πράγματα και στον κόσμο και δημιουργεί το πλαίσιο της ομορφιάς, που είναι αναγκαία για κάθε νέα γέννηση, σύμφωνα με τον Πλάτωνα. Και αυτός ο έρωτας ή η αγάπη είναι της ίδιας ποιότητας όταν αναφέρεται είτε στον άλλον είτε στον εαυτό. Αυτή η δεύτερη κατηγορία εκφράζεται με τη φράση «Αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν». (Ματθ. 19,19).
Τότε, αυτό που μέχρι τώρα ονομάσαμε άτομο αρχίζει να γίνεται υποκείμενο.

Και φυσικά τότε και οι image makers και οι σκηνοθέτες και οι μακιγιέρ και οι φωτογράφοι θα είναι άχρηστοι.