Θησείο – Πετράλωνα (Ιστορική αναδρομή στην Αθήνα μας)

Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος

Μια απο τις πολυφρόντιστες αισθητικά και βαρυφορτωμένες περιοχές της Αθήνας, με μνήμες απο την αρχαία και την….

σύγχρονη ελληνική ιστορία, είναι η περιοχή του Θησείου. Η περιοχή οριοθετείται μεταξύ της Ακροπόλεως και του Λόφου του Φιλοπάπου.Η ονοματοδοσία της συνοικίας συναρτάται με τον αρχαίο ναό του Ηφαίστου, το όνομα του οποίου έχει επικρατήσει ως «Θησείον». Στην περιοχή του Θησείου υπάρχει μια απο τις πύλες του τείχους του Χασεκή, η αποκαλούμενη πόρτα του Δράκου (ήτοι του Πειραιά), ή πόρτα του Μανδραβίλη ονομασία προερχόμενη απο την αρβανίτικη οικογένεια Μανδραβίλη, που αποτέλεσε μια απο τους οικιστές της περιοχής.

Οδός Ηρακλειδών

Η πεζοδρομημένη οδός Ηρακλειδών, είναι διάστικτη απο σπουδαία αισθητικά νεοκλασικά κτίρια. Τα παλιά χρόνια η οδός διεσχίζετο σπο το τράμ, μέχρι της καταργήσεώς του. Ένας σημαντικός αισθητικά χώρος υφίσταται σε ανακαινισμένο κτίριο του 1898, επι της οδού Ηρακλειδών και στο νούμερο 16. Είναι το Μουσείο Ηρακλειδών. Ετέθη σε λειτουργία του 2004, απο το ζεύγος Άννας-Μπελίντας Φύρου. Τα εκθέματα του Μουσείου αντλούν την καταγωγή τους απο την σύγχρονη ζωγραφική και γλυπτική. Ενώ παράλληλα εκτίθενται και έργα του ολλανδού καλλιτέχνη Maurits Escher (1898-1972). Ακόμα στο μουσείο λαμβάνουν χώρα και περιοδικές εκθέσεις.

Πιλ – Πούλ

Ενα απο τα ιστορικότερα στοιχεία της κοινωνικής ταυτότητας της πόλης, ευρίσκεται επι της οδού Ηρακελειδών 66Α και Θεσσαλονίκης 19 στο Θησείο. Είναι το πολυθρύλητο και πάλαι ποτέ πρωτοπόρο πανελλαδικά – κάνοντας μάλιστα και εξαγωγές – Πιλοποιείον Πουλουπούλου. Το κτίριο που έμεινε γνωστό ως «Πιλ – Πούλ» ανηγέρθη το 1896 και στέγασε το εργοστάσιο Πιλοποιίας του Ηλία Πουλόπουλου (1850-1930) ως και τα μέσα του 20-ου αιώνα. Απο το 1985 το κτίριο κηρύχτηκε διατηρητέο, ενώ το 1988 πέρασε στην ιδιοκτησία του Δήμου Αθηναίων. Το εργοστάσιο παρήγε καλοκαιρινούς και χειμερινούς πίλους και είχε στην γραμμή παραγωγής του εκατοντάδες εργάτες. Εξήγε μεγάλες ποσότητες καπέλων στο εξωτερικό και ήταν στην εποχή του η μεγαλύτερη μονάδα παραγωγής καπέλων στην Βαλκανική. Στα αλγεινά χρόνια του εμφυλίου πολέμου, το εργοστάσιο βρέθηκε στην δίνη συρράξεων. Φέρει ακόμα τα σημάδια απο σφαίρες των αλήστου μνήμης Δεκεμβριανών. Στις μέρες μας στο εργοστάσιο φιλοξενείται το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων «Μελίνα Μερκούρη», που αποτελεί πολυχώρο ποικίλων εικαστικών και καλλιτεχνικών ευρύτερα γεγονότων. Ο πρώτος όροφος του κτιρίου είναι τιμητικά αφιερωμένος στην αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη και σ΄αυτόν εκτίθεται μόνιμη έκθεση υπο τον τίτλο «Οδοιπορικό της Αθήνας», που αντικατοπτρίζει όψεις απο την κοινωνική και πολιτισμική ζωή της Αθήνας, κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20-ου αιώνα. Σ΄αυτή την πολύπλαγκτη κοινωνικά έκθεση, μπορεί ο θεατής να απολαύσει μια γειτονιά της Αθήνας του μεσοπολέμου, με παντοπωλείο, φαρμακείο, καφενείο, τυπογραφείο, φωτογραφείο, κατάστημα νεωτερισμών, αλλά και τα ιστορικά χαμόσπιτα της εποχής. Παράλληλα στο κτίριο φιλοξενείται και ο Μουσείο του Θεάτρου Σκιών του Χαρίδημου.

Κήπος Θησείου

Αφότου απελευθερώθηκε η Αθήνα απο τους Τούρκους, αυτοί αποχωρώντας πουλούσαν τα κτήματά τους, σε οικονομικούς παράγοντες της εποχής. Αρκετά απο αυτά τα κτήματα δυτικά του Θησείου αγοράστηκαν τότε από τους πρέσβεις στην Αθήνα της Αυστρίας Γ. Γκρόπιους και της Ρωσίας Ι. Παπαρρηγόπουλο. Τα κτήματα ωστόσο δεν εντάχθηκαν στο σχέδιο πόλης της Αθήνας και οι αγοραστές πρό της διαφαινομένης απαξιωσής τους, ζήτησαν απο την κυβέρνηση να τα απαλλοτριώσει και να τους αποζημιώσει. Επακολούθησε μεγάλη δικαστική διαμάχη και τελικά το δημόσιο ικανοποίησε το αίτημα των αγοραστών, απαλλοτριώντας τα κτήματα. Δοθέντος τότε ότι ο Βασιλικός Κήπος υπήγετο στο Παλάτι και η Αθήνα στερούνταν δημοσίου κήπου, το 1862 με πρωτοβουλία του τότε Δημάρχου Γ. Σκούφου, παραχωρήθηκε απο το δημόσιο τμήμα αυτών των κτημάτων απέναντι απο το Θησείο, στον Δήμο και ο Δήμος δημιούργησε τον Κήπο του Θησείου ή «Περιβολάκι του Θησείου» όπως απεκαλείτο, ή ακόμα «Κήπος του Λαού». Λαμβανομένης υπόψη της λειψυδρίας στην περιοχή, φυτεύτηκαν δένδρα ανθεκτικά στο λίγο νερό, όπως κυπαρίσσια, πεύκα κ.α. Στον Κήπο του Θησείου οι Αθηναίοι γιόρταζαν μεγαλόπρεπα το Πάσχα. Απο το 1931 το πρόβλημα της λειψυδρίας αποκαταστάθηκε και έτσι ο κήπος εμπλουτίστηκε με καλλωπιστικά φυτά. Στον Κήπο του Θησείου υπάρχει ακόμα η «Στέρνα του Θησείου» στην οποία κάθε χρόνο ελάμβανε χώρα των Φώτων ο αγιασμός των υδάτων. Στην στέρνα έκαναν τα πρώτα τους βήματα στο κολύμπι τα παιδιά της περιοχής. Η στέρνα δεν υφίσταται πλέον.

Πλατεία Θησείου

Ο χώρος της σημερινής Πλατείας, στα προεπαναστατικά χρόνια ήταν διάστικτος απο αλώνια, τα οποία και αποτυπώνονταν στο πρώτο σχέδιο των Αθηνών, των Κλεάνθη και Σάουμπερτ. Ενώ το ίδιο όνομα «Αλώνια» έφερε και η ευρύτερη περιοχή γύρω απο την Πλατεία. Κατά τα νεότερα χρόνια στην Πλατεία του Θησείου κάθε Δευτέρα, ελάμβανε χώρα το αλογοπάζαρο. Σ΄αυτό το παζάρι συνωστίζονταν όσοι ήθελαν να πουλήσουν ή να αγοράσουν άλογα και γαϊδούρια. Με το πέρας της οθωμανικής περιόδου, ο Αχμέτ Αγάς κατόρθωσε να επαυξήσει το νερό της βρύσης του Θησείου, για αυτό η βρύση πήρε το όνομά του, «Βρύση του Αχμέτ Αγά». Η Πλατεία του Θησείου στα πρώτα χρόνια απο την απελευθέρωση απο τους τούρκους, αποτέλεσε κεντρικό σημείο αναψυχής και ξεκούρασης των Αθηναίων. Έτσι προτού καθιερωθεί στα χρόνια του Όθωνα, η Κυριακάτικη βόλτα στο Πεδίον του Άρεως και την Πατησίων, οι Αθηναίοι τις Κυριακές αφού πρωτίστως έκαναν την βόλτα τους στην οδό Αδριανού, κατέκλυζαν την πλατεία του Θησείου. Με την έκσπαση της μικρασιατικής τραγωδίας, πλήθος προσφύγων που συνέρρευσαν στην Αθήνα, έφτιαξαν ξύλινα παραπήγματα και διέμεναν γύρω απο την Πλατεία του Θησείου. Πάραυτα τα παραπήγμάτά τους αργότερα κατεδαφίστηκαν.

Σύμφυτη με την συνοικία του Θησείου, υπήρξε και η καλλιτεχνική κίνηση. Πολλοί κινηματογράφοι έτσι και θέατρα στεγάζονταν ευρύτερα στην Πλατεία του Θησείου. Επί της Πλατείας υπήρχε το καφενείο του Πετσάλη. Σ΄αυτό λειτουργούσε υπαίθριος βωβός κινηματογράφος. Μάλιστα με το που φυσούσε δυνατός άνεμος, το πανί της οθόνης χαλούσε και έπεφτε στους θεατές. Στην Πλατεία παράλληλα βρίσκονταν και ο κινηματογράφος «Ζέφυρος» που κατεδαφίστηκε ένεκα των αρχαιλογικών ανασκαφών στην αγορά. Διαστηρούσε μόνιμη οθόνη, μεγάφωνα και μεγάλη έκταση για τραπεζάκια. Οι θεατές που παρακολουθούσαν δεν κατέβαλαν εισητήριο, ωστόσο υποχρεούντο στην αγορά γλυκισμάτων ή αναψυκτικών, που διετίθεντο. Στην πλατεία υπήρχε ακόμα κα ο θερινός κινηματογράφος «Έντεν» με είσοδο απο την Πλατεία του Θησείου. Κάτοχός του υπήρξε ο μετέπειτα κινηματογραφικός κολοσσός Σπύρος Σκούρας – απο την πατρίδα μου την Ηλεια, το Σκουροχώρι – της εταιρείας «Scuras films» στην Αμερική. Στον «Έντεν» οι θεατές κατέβαλλαν κανονικά εισητήριο. Συνάμα στην Πλατεία υφίστατο και το αγαπημένο λαϊκό θέατρο «Φαρέα», που μεσουράνησε την περίοδο 1914-1921 και στο οποίο παρουσιάστηκαν πολλές επιθεωρήσεις. Στην κορύφωση του Εθνικού Διχασμού το θέρος του 1916, παίχτηκε η επιθεώρηση «Διάνα». Παράσταση σφόδρα φλογερμανική και για τούτο οπαδοί της Αντάντ, που παρακολουθούσαν την παράσταση άνοιξαν πυρ στο θέατρο και επακολούθησε πανδαιμόνιο. Το θέατρο όπως ανεμένετο έκλεισε και απαγορεύτηκε συλλήβδην, το ανέβασμα πολιτικής σάτιρας. Απο το 1933 ο χώρος λειτούργησε ως θέατρο «Έντεν» και αργότερα ως κινηματογράφος. Ακόμα στην Πλατεία του Θησείου υπήρχε το θέατρο «Θησείο» που άνοιξε τις πύλες του απο το 1876 και ανέβαζε παραστάσεις παντομίμας. Ιστορικό ορόσημο για την περιοχή, το έτος 1869 κατά το οποίο κατασκευάστηκε ο σταθμός του Θησείου.

Ναός Αγίου Αθανασίου ή Κουρκουρή

Αποτέλεσε μικρό βυζαντινό ναό που ήταν οικοδομημένος πάνω σε βράχο, δίνοντας την αίσθηση ορνέου «κουρκουρίζοντος». Στα ύστερα χρόνια, ο ναίσκος ενσωματώθηκε σε μετέπειτα οικοδομηθέντα ναό, αποτελώντας το ιερό του.

Πετράλωνα

Τα Πετράλωνα οριοθεντούνται κατά μήκος των γραμμών του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς. Εξ΄αυτού του λόγου χωρίζονται σε Άνω Πετράλωνα και Κάτω Πετράλωνα. Η ονοματοδοσία της πειροχής, συναρτάται με το γεγονός ότι κάποτε στην περιοχή υπήρχαν αλώνια. Απο το 1908 η περιοχή ονομάστηκε «Μελίτης Βάραθρον». Η συνοικία των Κάτω Πετραλώνων πέρυξ της Αγίας Αικατερίνης, τις προηγούμενες δεκαετίες ονομάζονταν «Τα Κατσικάδικα», λόγω του πλήθους των στανών που υπήρχαν στην περιοχή. Μάλιστα οι βοσκοί με τις κατσίκες τους μαζί, έπαιρναν γύρα όλη την Αθήνα και πωλούσαν το γάλα τους, που το άρμεγαν επι τόπου. Απο το 1920 το γεγονός αυτό για λόγους δημοσίας υγείας, απαγορεύτηκε αυστηρώς. Στην συνοικία επίσης των Κάτω Πετραλώνων υπήρχε πλήθος απο βουστάσια. Όταν στην Αθήνα ο «πετροπόλεμος» έγινε κεντρική συνήθεια !!! τα Πετράλωνα είχαν την πρωτοκαθεδρία στους καλύτερους πετροβολητές !!! Αλλά και το γλεντοκόπι και το ξεφάντωμα τις Αποκριές στα Πετράλωνα, ήταν περιώνυμα. Και για αυτό τα Πετράλωνα συνδέονταν στενά με την εορτή των Αποκριών.

Στην συνοικία αυτή κατοικούσαν ο Π. Θεοδοσίου, «ο ποιητής του κάρου», αλλά και ο κατασκευαστής της πρώτης Απροκριάτικης γκαμήλας, ο περίφημος «Βαγγελάρας». Απο τα σημαντικά πολιτιστικά στοιχεία των Πετραλώνων, ο επι της οδού Τρώων 36 ευρισκόμενος παλαιός κινηματογράφος των Αθηνών «Ζέφυρος». Ετέθη σε λειτουργία το 1944 ως αίθουσα βαριετέ. Ένα έτος αργότερα μετασκευάστηκε σε κινηματογράφο. Για μερικά χρόνια διεκόπη η λειτουργία του για να ξαναλειτουργήσει και πάλι. Κεντρική Βιβλιογραφία «Αθήνα» των Θ. Γιοχάλα, Τ. Καφετζάκη, εκδόσεις «Εστία», Αθήνα 2013. Στην φωτογραφία το περίφημο εργοστάσιο Πιλοποιίας «Πιλ – Πουλ» του Ηλία Πουλόπουλου, κόσμημα της αρχτεκτονικής ταυτότητας του Θησείου.Το παρόν κείμενο έχει δημοσιευτεί σε αθηναϊκές εφημερίδες και περιοδικά λαογραφίας.

*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι M.Sc Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.