Πεδίον του Άρεως (Ιστορική αναδρομή της Αθήνας μας)

Γράφει ο Πάνος Ν. Αβραμόπουλος

Φορτωμένο με μύριες αναμνήσεις και αποτελώντας κεντρικό στοιχείο της…

ταυτότητας της Αθήνας, δεσπόζει στο κέντρο της πόλης τον «Πεδίον του
Άρεως». Συνιστά το μεγαλύτερο πάρκο της πρωτεύουσας αποτελούμενο απο
230 στρέμματα και περιβάλλεται απο τις οδούς Λ. Αλεξάνδρας και
Μαυροματαίων, Ευελπίδων και Μπούσγου. Κύρια είσοδος του πάρκου είναι
αυτή στην τομή των οδών Αλεξάνδρας και Μαυροματαίων, ωστόσο υπάρχουν
είσοδοι και απο τις άλλες οδούς που το περικλείνουν. Η ονομασία του Άλσους συναρτάται με
τα στρατιωτικά γυμνάσια που γίνονταν την περίοδο του Όθωνα μπροστά απο τον Ναό των
Ταξιαρχών απο το λατινικό «Campus Martius». Έμπροσθεν επίσης του Ναού των Ταξιαρχών
ευρίσκοντο οι Στρατώνες του Ιππικού, ένα διόροφο επιμήκες κτίριο το οποίο κατεδαφίστηκε
το 1930. Επίσης στον ίδιο χώρο στα χρόνια του βασιλέως Γεωργίου Α΄, ανηγέρθη επι της
οδού Μαυροματαίων η Ιππευτική Σχολή που υπέστη σοβαρόταρες ζημιές με τα Δεκεμβριανά
και κατεδαφίστηκε. Παράλληλα στο Πεδίον του Άρεως είχε οικοδομηθεί και το Νοσοκομείο
των Κτηνών. Στα χρόνια του Όθωνα το Πεδίο αποτέλεσε τον κεντρικό χώρο αναψυχής των
Αθηναίων. Τις Κυριακές στήνονταν μια ξύλινη πολυγωνική εξέδρα (απο εκεί άλλωστε πήρε
το όνομά της και η παρακείμενη περιοχή «Πολύγωνο», πάνω στην οποία παιάνιζε η
στρατιωτική μπάντα, ψυχαγωγώντας τους Αθηναίους που συνέρρεαν κατά πλήθη. Στην
μουσική αυτή εκδήλωση συμμετείχαν και οι ίδιοι οι βασιλείς που αφίκοντο έφιπποι στον
χώρο. Το εναρκτήριο λάκτισμα έδινε ο φρούραρχος των Αθηνών και ξεκινούσε η εκδήλω-
ση. Προκειμένου μάλιστα για να διασκεδάζουν οι Αθηναίοι που παρακολουθούσαν την
εκδήλωση, είχαν δημιουργηθεί και έξι εξοχικά καφενεία. Η εκδλήλωση όμως διακόπηκε απο
το 1859, οπότε και έλαβαν χώρα τα περίφημα «Σκιαδικά» επεισόσια. Τα «Σκιαδικά» αποτέ-
λεσαν την πρώτη κεντρική φοιτητική εξέγερση στην Αθήνα. Αφορμή για να διαδηλώσουν οι
φοιτητές και να προκληθούν αιματηρά επεισόδια, ήταν η απόφαση των Φοιτητών να
φορέσουν αντί ευρωπαϊκών καπέλων που προεβλέπετο, ψάθινα καπελάκια απο την Σίφνο,
τα οποία έφεραν περιμετρικά κορδέλα με τα εθνικά χρώματα. Και φορώντας τα σιφνιώτικα
καπελάκια, παρουσιάστηκαν μια Κυριακή στο Πεδίο του Άρεως ενώπιον του βασιλικού
ζεύγους. Απέναντι σ΄αυτή την συμπεριφορά των φοιτητών αντέδρασαν έντονα ορισμένοι

πωλητές ευρωπαϊκών καπέλων σε καταστήματα της εποχής, που εθίγοντο επαγγελματικά.
Φορώντας λοιπόν σκιάδια οι πωλητές παρουσιάστηκαν μπροστά στους φοιτητές για να τους
γελοιοποιήσουν. Προέκυψε βίαιη σύγκρουση μεταξύ φοιτητών, μαθητών και πωλητών και η
Αστυνομία προέβη σε μαζικές συλλήψεις. Εν συνεχεία οι φοιτητές πραγματοποίησαν δυναμι-
κή συγκέντρωση διαμαρτυρίας στο Πανεπιστήμιο, αξιώνοντας την απομάκρυνση του διευθυ-
ντή της Αστυνομίας. Την ενεργό συμπαράστασή τους όμως στους φοιτητές εξέφρασαν και
οι συντεχνίες των Αθηνών, που διαδήλωσαν την επαύριο στο Πανεπιστήμιο. Η Αθήνα βίωσε
εκείνες τις μέρες σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ φοιτητών και αστυνομικών, που είχαν σαν
αποτέλεσμα πολλλούς τραυματίες.

Στον χώρο του Πεδίου του Άρεως έλαβε σώρα στις 12 Οκτωβρίου 1862 και ειδικώτερα στους
Στρατώνες του Ιππικού, μεγαλοπρεπές γεύμα για την έκπτωση του Όθωνα απο το στέμμα
της Ελλαδος. Στον χώρο του Άλσους υφίστανται και δυο ναοί άρρηκτα συνδεδεμένοι με
την ιστορία του. (α) ο Ναός των Ταξιαρχών 16-ου-17-ου αιώνος στον οποίον έγινε μεγάλη
προσθήκη που συμπεριέλαβε το προϋπάρχον τμήμα του 19-ου αιώνα και (β) ο Ναός του
Αγίου Χαραλάμπους, που οικοδομήθηκε πρός τα τέλη του 18-ου αιώνος με εξαίρετες μέσα
αγιογραφίες του Φώτη Κόντογλου (1954). Χρονικό ορόσημο για τον κοσμικό χαρακτήρα του
Άλσους είναι το 1881, οπότε και σταμάτησαν οι ψυχαγωγικές εκδηλώσεις δοθέντος ότι το
κέντρο του ενδιαφέροντος για την κοσμική Αθήνα, έχει μεταφερθεί πια σις Πλατείες Ομονοί-
ας και Συντάγματος. Απο το 1887 το Πεδίον του Άρεως χαρακτηρίστηκε ως κήπος. Και μέχρι
την αυγή του 20-ου αιώνος, η περιοχή του εθεωρείτο παραθεριστική. Σημαντικό επίσης
γεγονός που σημάδεψε ανεξίτηλα την ιστορία του Άλσους, είναι το περίφημο «Ανάθεμα»
του Βενιζέλου στις 12 Οκτωβρίου του 1916. Το ανάθεμα στήθηκε εκεί που σήμερα υφίσταται
το άγλαμα της Αθηνάς. Τι συμβόλιζε όμως αυτό; Επρόκειτο για ένα ομοίωμα του Βενιζέλου
που είχε στηθεί, στο οποίο πλήθος κόσμου πετούσε πέτρες για να αναθεματίσει τον Ελευθέ-
ριο Βενιζέλο, θεωρήσαντα ως προδότη !!! της πατρίδος και του έθνους. Στο χυδαίο αυτό
γεγονός που στιγμάτισε ανεξάλειπτα την κοινωνική ιστορία του τόπου, πρωτοστάτησε ο
Μητροπολίτης Αθηνών Θεόκλητος και άλλα στελέχη της Ιεράς Συνόδου. Παράλληλα προκή-
ρυξη στον αθηναϊκό τύπο καλούσε τον ελληνικό λαό, «όπως αναθεματίσει τον τρισκατάρατο
προδότη Βενιζέλο εις το Πεδίον του Άρεως» […] «όλοι ανεξαιρέτως, νέοι, γέροντες, άνδρες
και γυναίκες και παιδιά, ρίψατε ανά ένα λίθον αναθέματος κατά του μυσαρού προδότου
και δολοφόνου της πατρίδος και του βασιλέως μας». Οι αμέτρητες πέτρες που ερρίφθησαν
δημιούργησαν την στήλη του αναθέματος.

Με την έλευση της δεκαετίας του 1920 πολλοί προσέβλεπαν σε οικοπεδοποίηση του επίζη-
λου χώρου του Πεδίου του Άρεως και ασκούσαν πιέσεις στην κυβέρνηση για αυτό. Μάλιστα
σε ένα τμήμα του Άλσους είχε εγκατασταθεί ένας προσφυγικός συνοικισμός. Απο το 1934 το

Άλσος προσέλαβε το σημερινό του δημόσιο χαρακτήρα. Ήδη απο τα τέλη του 19-ου αιώνα
είχε ριχθεί η ιδέα της δημιουργίας ενός ηρώου στο χώρο του Άλσους, για να τιμηθούν οι
ήρωες της εθνεγερσίας. Πρός τούτοις συγκροτήθηκε ειδική επιτροπή, που εξουσιοδότησε
μέλη του Σωματείου Ελλήνων Γλυπτών, για την φολοτέχνησην αγαλμάτων του 1821. Ειδικώ-
τερα ανέλαβε η διεύθυνση της Σχολής Καλών Τεχνών, να αναθέσει στους κατά τεκμήριο
καλύτερους έλληνες γλύπτες, την φιλοτέχνηση των προτομών. Αρχικά εδόθη παραγγελία
για 16 προτομές στις οποίες προστέθηκαν και άλλες. Τα αποκαλυπτήρια των 16 πρώτων
αγαλμάτων έγιναν στις 25 Μαρτίου του 1937. Και αφορούσαν τους παρακάτω ήρωες :
Δημήτριος Υψηλάντης (έργο του Γιάννη Παππά), Κίτσος Τζαβέλας (έργο του Τηλέμαχου
Γύζη), Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης (του Αντωνίου Σώχου), Κωνσταντίνος Κανάρης (του
Μιχάλη Τόμπρου), Μάρκος Μπότσαρης (της Νίνας Εμπειρίκου), Γεώργιος Καραϊσκάκης (του
Φωκίονος Ρώκ), Ανδρέας Μιαούλης (του Γεωργίου Ζογγόπουλου), Νικηταράς (του Γρηγορί-
ου Ζευγώλη), Γρηγόριος Παπαφλέσσας (του Κώστα Παπαχριστόπουλου), Λασκαρίνα
Μπουμπουλίνα (του Λάζαρου Λαμέρα), Παλαιών Πατρών Γερμανός (του Γεωργίου Συννέφα),
Οδυσσέας Ανδρούτσος (του Θανάση Απάρτη), Θεόδωρος Κολοκοτρώνης (του Ιωάννη
Βούλγαρη), Αθανάσιος Διάκος (του Πέτρου Ρούμπου), Μαντώ Μαυρογέννους (του Νικόλαου
Κουβαρά), Δημήτριος Παπανικολής (του Νικόλαου Γεωργαντή). Όμως και άλλα σημαντικά
μνημεία-γλυπτά απο την ιστορία των Ελλήνων, είχαν ανεγερθεί στο χώρο του Πεδίου του
Άρεως τα οποία παραθέτουμε παρακάτω.

Στον αύλειο χώρο του ναού των Ταξιαρχών, υπάρχει το Μνημείο του «Ιερού Λόχου 1821»,
σε σχέδια του αρχιτέκτονα Στ. Κλεάνθη, ο οποίος υπήρξε ιερολοχίτης. Το μνημείο ανηγέρθη
το 1843 και συνιστά το πρώτο μνημείο της νεώτερης Αθήνας. Τα έξοδα της δημιουργίας του
ανέλαβε ο ποιητής Αλέξανδρος Σούτσος. Σε πρώτη φάση το μνημείο είχε τοποθετηθεί στην
Β.Δ. πλευρά του Πανεπιστημίου, αλλά το 1885 μεταφέρθηκε στο Πεδίον του Άρεως, δοθέ-
ντος ότι εκεί θα χτίζονταν η Εθνική Βιβλιοθήκη. Το μνημείο του πρωτεργάτη της εθνεγερ-
σίας Αλέξανδρου Υψηλάντη (1792-1828), στο οποίο μάλιστα έχουν αποτεθεί και τα οστά
του. Συνίσταται σε μαρμάρινη μορφή αντίστοιχη πρός τον τύπο της «κοιμωμένης». Αποτελεί
το μοναδικό δείγμα ανδρικής μορφής πάνω σε σαρκοφάγο, έργο του γλύπτη Λ. Δρόση
(1869) και σε σχέδιο του Χρ. Χάνσεν (1842). Στον χώρο του Πεδίου το μνημείο μεταφέρθηκε
το 1964, οπότε και έγινε μετακομιδή των οστών του Υψηλάντη απο την Βιέννη στην Αθήνα.
Πρωθύστερα το μνημείο ευρίσκονταν στον κήπο του Πολυτεχνείου, χώρος ο οποίος είχε
θεωρηθεί ακατάλληλος για την φιλοξενία νεκρικού μνημείου. Το άγαλμα του υπολοχαγού
του Πυροβολικού Αλέξανδρου Πραΐδη, που πρωταγωνίστηκε στην Κρητική επανάσταση
και σκοτώθηκε σ΄αυτήν το 1866, έργο αγνώστου καλλιτέχνη. Το μνημείο των Φιλελλήνων
Πεσόντων Δομοκού, έργο του γλύπτη Λάζαρου Σώχου (1901) σε σχέδια του Ανδρ. Μεταξά.

Εξάλλου και ο ίδιος ο γλύπτης είχε συμμετάσχει στην μάχη του Δομοκού. Το δεσπόζον στη
βασική είσοδο του Άλσους ορειχάλκινο άγαλμα του βασιλέως Κωνσταντίνου. Φιλοτεχνήθηκε
απο τον ιταλό γλύπτη francesco Parisi, σε σχέδια του ιταλού αρχιτέκτονα C. Vetriani. Τα
αποκαλυπτήρια του αγάλματος πραγματοποιήθηκαν στις 9 Οκτωβρίου 1938 απο τον βασιλιά
Γεώργιο τον Β΄. Ακόμα στον χώρο του Άλσους ευρίσκονται : Το Μνημείο Πεσόντων Βρετα-
νών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών. Συνίσταται σε επιτύμβια στήλη για τους Βρετανούς,
Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς που σκοτώθηκαν στην Ελλάδα στην διάρκεια του Β΄παγκο-
σμίου πολέμου. Το Μνημείο φιλοτεχνήθηκε απο τον γλύπτη Β. Φαληρέα (1952) σε σχέδια
των Φαίδωνα και Έθελ Κυδωνιάτη. Συνίσταται σε στήλη στο πάνω μέρος της οποίας είναι
τοποθετημένο το άγαλμα της θεάς Αθηνάς, φέρουσας περικεφαλαία, δόρυ και ασπίδα.

Στο κάτω μέρος της στήλης βρίσκεται μαρμάρινος λέων. Κάποτε ωστόσο ένας κεραυνός
καστέστρεψε το χέρι του αγάλματος και τότε στους αθηναϊκούς κύκλους κυκλοφόρησε ο
ειρωνικός χαρακτηρισμός «κουλοχέρα». Επίσης το μνημείο του Ιερού Λόχου Χριστόδουλου
Τσιγάντε, έργο των γλυπτών Πέτρου Μωραίτη και Κωνσταντίνου Παλαιολόγου (1981). Στις
μεταπολεμικές δεκαετίες και επι της οδού Μαυροματαίων στο Πεδίον του Άρεως, λειτού-
ργησε και δέσποζε στην κοσμική Αθήνα το αναψυκτήριον «Άλσος». Πρόκειται για κεντρικό
στέκι της κοσμικής Αθήνας, απο την καλλιτεχνική έπαλξη του οποίου παρέλασαν οι μεγαλύ-
τερες καλλιτεχνικές δόξες της πρωτεύουσας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους : Σοφία Βέμπο,
Νινή Ζαχά, Νικολαΐδου, Τώνης Μαρούδας και ο απαράμιλλος αισθαντικός μας τραγουδιστής
Νίκος Γούναρης. Ωστόσο το όνομα του «Άλσους» συνεδέθη άρρηκτα με τον Γιώργο Οικονο-
μίδη, απο το πάλκο του οποίου ανεδείχθη ο μεγαλύτερος σύγχρονος έλληνας κονφερασιέ.

Το 1950 μάλιστα ο Οικονομίδης θέσπισε στο «Άλσος» διαγωνισμό ταλέντων. Ένα ακόμη
σημαντικό στοιχείο για την ταυτότητα του Πεδίου του Άρεως, είναι στην συμβολή των οδών
Μαυροματαίων και Ευελπίδων οι κτηριακές εγκαταστάσεις του Πανελλήνιου Γυμναστικού
Συλλόγου, σε οικοδόμημα που ανηγέρθη το 1938. Ο «Πανελλήνιος Γυμναστικός Σύλλογος»
που υπήρξε πρωτοπόρος και φωτοδότης στην διάδοση του αθλητισμού στην Ελλάδα,
ιδρύθηκε απο τον Ι. Φωκιανό. Κορυφαία στιγμή του Συλλόγου, η εκπροσώπηση της Ελλά-
δας σε αθλητικό Συνέδριο στο Παρίσι τον Ιούνιο του 1894, όπου και απεφασίσθη η αναβίωση
των Ολυμπιακών Αγώνων. Απο το 1895 ο Π.Γ.Σ. στεγάζονταν σε χώρο που ευρίσκονταν
στην συμβολή των οδών Πατησίων και Αλεξάνδρας.

*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι M.Sc Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.