Αναπλάθοντας τον Εγκέφαλο μας – Θεραπεύοντας τον φόβο / τραύμα

Διάφορες αναταραχές του συναισθηματικού ή του λογικού μας νου ή και των δύο, μπορούν να προκαλέσουν διάφορα προβλήματα σε όλες τις πτυχές της ζωής μας: Η ψυχολογική πίεση και το άγχος, η αναστάτωση και ο θυμός, τα προβλήματα στις διαπροσωπικές σχέσεις και πολλά άλλα.
Πολλοί άνθρωποι, ίσως πράγματι να έχουν μάθει να αντιδρούν συναισθηματικά ή να σκέφτονται με λάθος τρόπους και στο τέλος αυτή η συνήθεια να έχει γίνει ένας καταστροφικός τρόπος ζωής. Μπορούμε να απαλλαχτούμε από αυτές τις συνήθειες, οι οποίες υποτίθεται ότι κατά ένα μεγάλο μέρος έχουν βιολογική υπόσταση; Η απάντηση είναι ΝΑΙ.

Ψυχολόγοι και πολλοί άλλοι ερευνητές, από πολύ παλιά, συζήτουσαν έντονα το θέμα, αν η εμπειρία και το περιβάλλον μπορόυν να αλλάξουν μια βιολογικά προκαθορισμένη αντίδραση ή συμπεριφορά και γενικά τη γενετική μας υπόσταση. Αναμφισβήτητα, η βάση όλων των ικανοτήτων μας βρίσκεται στον εγκέφαλο και στους νευρώνες. Ο εγκέφαλος είναι εξαιρετικά εύπλαστος και συνεχώς μαθαίνει. Σουηδοί επιστήμονες πρόσφατα ανακάλυψαν οτι τα νευρικά κύτταρα συνεχώς αναπλάθονται κατά τη διάρκεια της ζωής, ακόμα και σε αρκετά μεγάλη ηλικία, σε αντίθεση με την παλιά αντίληψη οτι τα νευρικά κύτταρα σταματούν να αναπτύσσονται και να αναδιαμορφώνονται σε μεγάλη ηλικία. Έτσι, λοιπόν, οι λογικές και οι συναισθηματικές μας ικανότητες μπορούν σε μεγάλο βαθμό να αλλάξουν και να βελτιωθούν.

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν είναι ακόμη απόλυτα διαμορφώμενος στην εμβρυακή` κατάσταση. Αντιθέτως, συνεχίζει να αναπτύσσεται και να οργανώνεται και ιδιαίτερα κατά την περίοδο της παιδικής ηλικίας η ανάπτυξη είναι πολύ γρήγορη και έντονη. Νευρικές συνάψεις δημιουργούνται σε μόνο λίγες μέρες ή ώρες. Έτσι, οι εμπειρίες, ιδίως στην πρώιμη ηλικία, μπορούμε να πούμε οτι πλάθουν τον εγκέφαλο.

Η ψυχοθεραπέια, η οποία είναι μια μέθοδος συστηματικής συναισθηματικής επαναμάθησης, είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα για να μας δείξει τον τρόπο με τον οποίο το περιβάλλον και η εμπειρία μπορούν να αλλάξουν τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις και να μεταβάλουν την δομή του εγκεφάλου. Η πιο συναρπαστική και αξιοσημείωτη απόδειξη του φαινομένου αυτού έρχεται από μελέτες σε ανθρώπους με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Ένας από τους πιο συνηθισμένους ψυχαναγκασμούς στην διαταραχή αυτή είναι το επαναλαμβανόμενο πλύσιμο των χεριών, κάτι που μπορεί να γίνει μέχρι και εκατοντάδες φορές! Μελέτες που έγιναν σε Pet* στον εγκέφαλο, έδειξαν ότι τα άτομα που έπασχαν από ιδεοχυψαναγκαστική διαταραχή, είχαν υπερβολική δραστηριότητα στον μετωπιαίο φλοιό.

Η μια ομάδα που συμμετείχε στο πείραμα έλαβε το γνωστό ψυχοφάρμακο και η άλλη ομάδα απλά έκανε ψυχοθεραπεία. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας, τα άτομα έπρεπε να εκτεθούν επανειλημμένα στα αντικείμενα που τους προκαλούσαν ιδεοληψίες και επίμονες σκέψεις, χωρίς όμως να πραγματοποιήσουν τους συνηθισμένους αντίστοιχους ψυχαναγκασμούς (δηλ. οι επαναλαμβανόμενες σκέψεις και οι επαναλαμβανόμενες πράξεις που χαρακτηρίζουν την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή). Οι ασθενείς που είχαν ψυχαναγκασμούς με το επαναλαμβανόμενο πλύσιμο των χεριών είχαν τοποθετηθεί μπροστά από ένα νεροχύτη, αλλά δεν τους επιτρεπόταν να πλύνουν τα χέρια τους. Ταυτόχρονα, έμαθαν να αμφισβητήσουν τους φόβους και οι τρόμοι τους που τους παρότρυναν – για παράδειγμα, αυτή η αποτυχία να πλυθούν θα σήμαινε πως θα έπιαναν μια αρρώστια και θα πέθαναν. Σταδιακά, μετά από μήνες με τέτοια μαθήματα, οι ψυχαναγκασμοί εξασθένησαν όπως και με την φαρμακευτική αγωγή.

Το αξιοσημείωτοεύρημα, όμως, ήταν όταν μια εξέταση ΡΕΤ Scan που έδειχνε ότι οι ασθενείς που ετύγχαναν την συμπεριφοριστική θεραπεία (εκείνοι που δεν έκαναν χρήση του φάρμακου) είχαν όση σημαντική μείωση της δραστηριότητας ενός βασικού μέρος του συναισθηματικού εγκεφάλου, ο κερκοφόρος πυρήνας, όσο είχαν και οι ασθενείς που θεραπεύονταν επιτυχώς με το ψυχοφάρμακο. Η εμπειρία τους είχε αλλάξει τη λειτουργία του εγκεφάλου και ανακούφισε τα συμπτώματα το ίδιο αποτελεσματικά όπως το φάρμακο!

Το τι τονίζει αυτό το πείραμα είναι ότι η προσπάθεια και η δύναμη της θέλησης μπορεί να επηρεάσει τη δραστηριότητα των νευροδιαβιβαστών * στον εγκέφαλο όσο και, συχνά και περισσότερο, από τα φάρμακα. Αυτό είναι αρκετά εκπληκτικό, διότι σημαίνει ότι δεν χρειάζεται να είμαστε όμηροι στα πάθη μας, τις κακές συνήθειες, τη δυσλειτουργική συμπεριφορά, εσφαλμένες επεξεργασίες της σκέψης, ή ακόμα και η συναισθηματική βιολογική μας σύνθεση: Έχουμε τη δυνατότητα να βελτιώσουμε και να διορθώσουμε αυτό που είναι επιβλαβής για την ψυχολογική μας ευεξία/υγεία. Για την αλλαγή αυτή για να τεθεί σε ισχύ χρειαζόμαστε τη σωστή καθοδήγηση, την υπομονή και μια μικρή (ή τεράστια) προσπάθεια, ανάλογα με το ποια πτυχή της ανθρώπινης λειτουργίας μας, πρέπει να διορθωθεί.

*Η ίδεο-ψυχαναγκαστική διαταραχή είναι μια σοβαρή μορφή αγχώδους διαταραχής. Τα άτομα με αυτή τη διαταραχή (γνωστή και ως ΙΨΔ) υποφέρουν από ενοχλητικές, επαναλαμβανόμενες, εκφοβητικές σκέψεις- για παράδειγμα: μπορεί να έχουν μολυνθεί με δηλητήριο και θα δηλητηριάσουν τους αγαπημένους τους, αν τους αγγίξουν. Για να αποφευχθεί αυτή η δήθεν δραστική συνέπεια, κάνουν κάποιες δικές τους εφευρεμένες τελετές, όπως η πολύ συχνή πλύση, για να προσπαθήσουν να ‘εξαφανίσουν’ το δηλητήριο με το τρίψιμο.

* Το «ΡΕΤ Scan» είναι τα αρχικά για τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων, η οποία είναι μια διαδικασία απεικόνισης στην οποία ένα ραδιενεργό ιχνηθέτη που συνδέεται με τη γλυκόζη στο αίμα ανιχνεύεται την ώρα που η γλυκόζη μεταβολίζεται κατά τη διάρκεια της εγκεφαλικής δραστηριότητας. Αυτό επιτρέπει την παρακολούθηση της εγκεφαλικής δραστηριότητας.

* Ο ψυχαναγκασμός είναι οι τελετουργικές και επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές που χρησιμοποιούνται από άτομα με ΙΨΔ να «εξουδετερώσουν» και να αποτρέψουν τις φανταστικές καταστροφές που θα συμβούν αν δεν πραγματοποιήσουν τις ‘ενέργειες’/δράσεις τους. Αισθάνονται ότι πρέπει να τα κάνουν, εξ ου και η λέξη ψυχαναγκασμός (εξαναγκασμένος).

* Οι νευροδιαβιβαστές είναι χημικές ουσίες στον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα που μεταφέρει μηνύματα από τον ένα νευρώνα στον άλλο. Ένας τρόπος για να σκεφτούμε τις νευροδιαβιβαστές είναι σαν στενά ρεύματα που ρέουν μέσα στον ωκεανό του εγκεφάλου. Σχεδόν όλες οι φαρμακευτικές θεραπείες δρουν είτε αυξάνοντας ή μειώνοντας τη ροή των συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο. Συχνά φαίνεται να σχετίζονται με τον τρόπο επεξεργασίας πληροφοριών και επηρεάζουν τη συμπεριφορά και τις διαθέσεις μας. Για παράδειγμα, ο νευροδιαβιβαστής Γάμμα αμινοβουτυρικό οξύ (Gamma Aminobutyric Acid), το GABA για συντομία, έχει, ως το καλύτερο γνωστό του αποτέλεσμα, την μείωση του άγχους. Οι γενετικές μας συμβολές θα μπορούσε να οδηγήσουν σε πρότυπα/μοτίβα δραστηριοτήτων των νευροδιαβιβαστών που επηρεάζουν την προσωπικότητά μας. 

Οι τραυματικές εμπειρίες αποτυπώνονται στον εγκέφαλο και τον εμποδίζουν από το να μάθει νέες, εναλλακτικές και πιο υγιείς αντιδράσεις σε παρόμοια τραυματικά γεγονότα. Οι ψυχολόγοι ονομάζουν εκμάθηση την διαδικασία στην οποία ένα ερέθισμα που δεν είναι απειλητικό γίνεται αυτόματα απειλητικό επειδή έχει συνδεθεί ή έχει παρόμοια χαρακτηριστικά με ένα ερέθισμα που είναι απειλητικό. Κανονικά, ένας φόβος που αποκτήθηκε με αυτόν τον τρόπο θα πρέπει να αρχίσει να υποχωρεί με τον καιρό. Αυτό φαίνεται να συμβαίνει μέσω μιας φυσιολογικής διαδικασίας επαναμάθησης στην οποία το άτομο εκτείθεται επανειλημμένα στο αντικείμενο του φόβου του μέχρι αυτό να σταματήσει να του προκαλεί αυτό το συναίσθημα. Για παράδειγμα, ένα παιδάκι που φοβάται τους σκύλους επειδή κάποτε ένα λυκόσκυλο το είχε κυνηγήσει, σταδιακά αρχίζει να ξεπερνά το φόβο του όταν βρεί κάπου ένα φιλικό λυκόσκυλο και αρχίσει σιγά-σιγά να παίζει και να εξοικειώνεται μαζί του.

Όταν υπάρχουν όμως έντονες τραυματικές εμπειρίες όπως στη Μετατραυματική Αγχώδης Διαταραχή (Post-Τtraumatic Stress Disorder ή PTSD), τότε δεν είναι τόσο εύκολο να υπάρξει μια παρόμοια φυσιολογική επαναμάθηση. Οι εμπειρίες είναι τόσο τραυματικές που δεν επιτρέπουν μια φυσιολογική επαναμάθηση και οι αναμνήσεις είναι βασανιστικές και επίμονες. Παρ΄ολα αυτά, με τις κατάλληλες εμπειρίες από το περιβάλλον, μπορεί ακόμα και η μετατραυματική διαταραχή να θεραπευτεί. Όλες οι αναμνήσεις, μαζί με τις συναισθηματικές αντιδράσεις και τις γνωστικές αλλοιώσεις που προκαλούσαν, μπορούν να αλλάξουν. Σε όλη τη διαδικασία αυτή, ο αρχικός φόβος που βρισκόταν ριζωμένος στην αμυγδαλή δεν υποχωρεί εντελώς, απλά καταστέλλεται η εντολή της αμυγδαλής προς τον υπόλοιπο εγκέφαλο να αντιδράσει με φόβο.

Έτσι, μπορούμε να πούμε ότι οποιοδήποτε τραύμα μπορεί να ξεπεραστεί και να θεραπευτεί μέσω μιας νέας συναισθηματικής επαναμάθησης και παροχής θετικών εμπειριών.

Το πρώτο βήμα, το οποίο ειναι η αποκατάσταση των αισθημάτων της ασφάλειας και της ηρεμίας, γίνεται με την εύρεση διαφόρων τρόπων για να ηρεμήσουν τα ευαίσθητα, υπερδιεγερμένα και φορτισμένα εγκεφαλικά κυκλώματα, έτσι ώστε να μπορούν να εισέλθουν στην διαδικασία της επαναμάθησης και να αφομοιώσουν νέες αντιδράσεις. Αυτό, συχνά αρχίζει πρώτα απ’όλα με το να βοηθήσουμε το άτομο να αντιληφθέι ότι η νευρικότητα που αισθάνεται, ο πανικός, η υπερένταση, κλπ, αποτελούν συμπτώματα τραυματικών εμπειριών. Έτσι, θα μπορέσουν να κατανοήσουν τι είναι αυτό που αισθάνονται και επίσης δεν θα νιώθουν τόσο ανήμποροι και φοβισμένοι.

Το επόμενο βήμα είναι να τους βοηθήσουμε να αποκτήσουν κάποιο έλεγχο πάνω σε αυτά που αισθάνονται, για να σταματήσουν να νιώθουν τοσο άβολα και να μη βρίσκονται συνεχώς στο έλεος των συναισθημάτων τους.

Οι ψυχολογικά τραυματισμένοι άνθρωποι μπορούν να μάθουν τεχνικές χαλάρωσης που τους δίνει τη δυνατότητα για την αντιμετώπιση της ταραχής και της νευρικότητας τους. Μια φυσιολογική (σωματική) ηρεμία ανοίγει ένα παράθυρο για να βοηθηθεί το κακοποιημένο συναισθηματικό κύκλωμα να ανακαλύψει εκ νέου ότι η ζωή δεν είναι απειλή, και για να δοθεί πίσω στους ανθρώπους μερικά από τα αισθήματα ασφάλειας που είχαν στη ζωή τους πριν να συμβεί το τραύμα.

Ένα άλλο βήμα προς την θεραπεία περιλαμβάνει την εκ νέου διήγηση και την ανακατασκευή της ιστορίας για το τι συνέβη, μέσα σε λιμάνι ασφάλειας, επιτρέποντας το συναισθηματικό κύκλωμα να αποκτήσει μια νέα, πιο ρεαλιστική κατανόηση και αντίδραση της τραυματικής μνήμης και τα ερεθίσματα της. Καθώς οι άνθρωποι ξανά ανιστορούν τις τρομερές λεπτομέρειες του τραύματος, η μνήμη αρχίζει να μεταμορφώνεται, τόσο στη συναισθηματική σημασία του και ως προς τα αποτελέσματά της πάνω στο συναισθηματικό εγκέφαλο.

Ένας θεραπευτής θα ενθάρρυνε τον ψυχολογικά τραυματισμένο άτομο να ξανά ανιστορήσει τα τραυματικά γεγονότα, όσο το δυνατόν πιο έντονα, σαν ένα έργο τρόμου φτιαγμένο στο σπίτι, ανακτώντας όλες τις άθλιες λεπτομέρειες. Αυτό συμπεριλαμβάνει όχι μόνο τις λεπτομέρειες του τι είδε, άκουσε, μύρισε, και αισθάνθηκε, αλλά και τις αντιδράσεις τους- τον φόβο, την αηδία, την αναγούλα. Ο στόχος εδώ είναι να τεθεί το σύνολο της μνήμης σε λέξεις, που σημαίνει τη σύλληψη τμήματα της μνήμης, που μπορεί να έχουν αποσυνδεθεί και έτσι είναι ελλείπων από τη συνειδητή ανάκληση. Με την τοποθέτηση αισθητηριακών λεπτομερειών και τα συναισθήματα σε λέξεις, οι μνήμες τίθενται υπό τον έλεγχο του νεοφλοιού (το ορθολογικό, συλλογιστικό μέρος του εγκεφάλου), όπου οι αντιδράσεις που υποκινούν μπορεί να καταστούν πιο κατανοητές και έτσι πιο διαχειρίσιμο. Η συναισθηματική επαναμάθηση σε αυτό το σημείο επιτυγχάνεται κυρίως, μέσω της αναβίωσης των γεγονότων και των συναισθημάτων τους, αλλά αυτή τη φορά σε ένα περιβάλλον ασφάλειας και σιγουριάς, στην συντροφιά ενός έμπιστου θεραπευτή. Αυτό αρχίζει να προσδίδει ένα αποκαλυπτικό μάθημα στο συναισθηματικό κύκλωμα- ότι η ασφάλεια, αντί την αδιάκοπη τρομοκρατία, μπορεί να βιωθεί σε συνδυασμό με τις μνήμες τραύματος.

Οι άνθρωποι πρέπει να πενθήσουν την απώλεια που έφερε το τραύμα- είτε ένας τραυματισμός, τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου ή μια ρήξη σε μια σχέση, τη λύπη για κάποιο βήμα που δεν πάρθηκε για να σωθεί κάποιος, ή απλά της συντριβής της αυτοπεποίθησης ότι οι άνθρωποι μπορούν να εμπιστευθούν. Το πένθος που ακολουθεί ενώ ανιστορείται τα τόσο οδυνηρά γεγονότα εξυπηρετεί ένα σημαντικό σκοπό: σηματοδοτεί την ικανότητα να αφήσει κάποιος σε κάποιο βαθμό το ίδιο το τραύμα. Αυτό σημαίνει ότι ένας που έχει ένα ψυχολογικό τραύμα, αντί να συλλαμβάνεται διαρκώς από αυτή τη στιγμή του παρελθόντος μπορεί να αρχίσει να κοιτάξει μπροστά, ακόμα και να ελπίζει και να ανοικοδόμηση μια νέα ζωή ελευθερωμένος από την χειρολαβή του τραύματος. Είναι σαν η συνεχής ανακύκλωσης και αναβίωσης της τρομοκρατίας του τραύματος από το συναισθηματικό κύκλωμα ήταν μια μάγια που μπορούσε επιτέλους να αρθεί: κάθε ήχος μέσα στη νύχτα δεν χρειάζεται πλέον να εξαναγκάσει σε μια αναδρομή στον τρόμο.

Ιδιαίτερα σημαντικό είναι να μην έχουν πλέον τις μνήμες του τραύματος να ξεσπούν σε ανεξέλεγκτες στιγμές, αλλά μάλλον να είναι σε θέση να τις επανα-επισκεφθούν εθελοντικά (όποτε θέλουν) όπως και για κάθε άλλη μνήμη- και, ίσως πιο σημαντικό, να τις βάζουν στην άκρη όπως και για κάθε άλλη μνήμη.