Εξόρυξη χρυσού και επιπτώσεις στο περιβάλλον και στην δημόσια υγεία

ευημερίας για αυτούς που το κατείχαν. Αρκετοί πόλεμοι έγιναν και κατά την αρχαιότητα αλλά και στις μέρες μας για τον έλεγχο αυτού του πολύτιμου μεταλλεύματος. Στις μέρες μας πολλά κοιτάσματα που βρίσκονται στην Αφρική, Ν. Αμερική και Ασία, εξορύσονται χωρίς πολλές μελέτες για το περιβάλλον και για την υγεία των ανθρώπων που εργάζονται σ’ αυτά. Για την παραγωγή δύο χρυσών βερών που χρησιμοποιούμε στους γάμους μας παράγονται 6-10 τόνοι τοξικά απόβλητα. Στην Ευρώπη η νομοθεσία είναι αυστηρή. Σαν όριο αποδεκτό στις λεκάνες διαχείρισης τελμάτων έχουν οριστεί τα 10 ppm από την οδηγία της ΕΕ. Τα όρια νομοθεσίας για το πόσιμο νερό είναι 50ppb ή 50 μg/l(μικρογραμμάρια/l), ή κατά 50.000 μικρότερο από το όριο αποθήκευσης στις λίμνες τελμάτων. Υπάρχουν αρκετές επιχειρήσεις στην Ε. Ε σε διάφορες χώρες όπως στην Σουηδία, Ισπανία, Πορτογαλία, Ιρλανδία, Ρουμανία και ποιο κοντά μας στην γειτονική Βουλγαρία το κοίτασμα στο Chelopech, ενώ στην Τουρκία τα κοιτάσματα στο Ovacik και στο Kisladag. Βέβαια υπάρχουν και αρκετά ατυχήματα με αρκετές συνέπειες στο περιβάλλον και φυσικά στην υγεία των ανθρώπων που είναι σε συνάρτηση με αυτό.

Μπορούμε να αναφέρουμε ατυχήματα όπως στο Omai της N. Γουινέας, που από διάβρωση του φράγματος της λίμνης αποβλήτων απελευθερώνονται 5.000 εκ. lit απόβλητα στην κοιλάδα του Αμαζονίου. Στην γειτονική μας Ρουμανία το 2.000, όπου στο ορυχείο Baia Mare πάλι από διάβρωση του φράγματος αποβλήτων 100.000 κ.μ απόβλητα με κυάνιο και βαρέα μέταλλα απελευθερώθηκαν στο ποταμό Zsamos και μέσω αυτού στον Δούναβη, χωρίς να μειωθούν οι συγκεντρώσεις κυανίου και η μόλυνση επεκτάθηκε σε Ουγγαρία και Σερβία σε μία από τις μεγαλύτερες οικολογικές καταστροφές στη Ευρώπη και χιλιάδες τόνοι ψαριών εκβράστηκαν, ενώ χιλιάδες άνθρωποι έμειναν χωρίς πόσιμο νερό. Η συγκέντρωση κυανίου είχε υπολογιστεί σε 126 ppm δηλαδή 12,6 φορές πάνω από το ανώτατο επιτρεπτό όριο. Στο Τoxics Release Inventory (TRI), ο ετήσιος κατάλογος που εκδίδεται από την ΕΡΑ (Environmental Protection Agency), κατατάσσει την βιομηχανία εξόρυξης ως την πλέον ρυπογόνα βιομηχανία. Στην πολιτεία της Nevada, το 1998, απελευθερώθηκαν τοξικές ουσίες από την βιομηχανία εξόρυξης ίσες των επτά μεγαλύτερων ρυπογόνων πολιτειών των ΗΠΑ.

Οι εταιρείες εξόρυξης χρησιμοποιούν την μέθοδο της κυάνωσης για την απομόνωση του χρυσού και την εξαγωγή του από τα πετρώματα, το οποίο είναι ένα χημικό στοιχείο, τοξικό και θανατηφόρο ακόμα και σε μικρές δόσεις. Βέβαια το κυάνιο δεν είναι το μόνο τοξικό στοιχείο γιατί και άλλα στοιχεία όπως το υδροχλωρικό και το θειικό οξύ, χρησιμοποιούνται για την εξόρυξη με όλες τις συνέπειες για το περιβάλλον, όπως όξυνση των υδάτων και κατά συνέπεια του υδροφόρου ορίζοντα. Επίσης οι μεγάλες ποσότητες νερού που απαιτούνται για το ξέπλυμα των πετρωμάτων μπορεί να αποβεί μοιραία για τον υδροφόρο ορίζοντα της περιοχής σε περιπτώσεις ξηρασίας. Κατά την εξόρυξη, αν αυτή είναι επιφανειακή, επιφέρεται και μία αλλοίωση του τοπίου καθώς έχουμε μορφές λατομείων με κατακερματισμένα βουνά, καταστροφή της υπέργειας χλωρίδας καθώς και κακοποίηση της αισθητικής παραμέτρου του χώρου.

Οι πιο εφαρμοσμένες μέθοδοι είναι της κυάνωσης που χρησιμοποιείται από την βιομηχανία χρυσού. Το εξόρυγμα αφού αλεσθεί και κομματιαστεί ψεκάζεται με διάλυμα κυανιούχου νατρίου 0,03% ή με συγκέντρωση 300-500 mg/l NaCN (κυανιούχο νάτριο), που δεσμεύει και τα πιο μικρά κομμάτια χρυσού στο πέτρωμα. Η μέθοδος μπορεί να λάβει χώρα είτε σε ανοιχτούς χώρους πάνω σε ειδικές μεμβράνες με ότι επιπτώσεις για το περιβάλλον και τους εργαζόμενους μια και υπάρχει και η έκθεση στους ατμούς λόγου του ψεκασμού (Help Leaching Method) ή σε κλειστές δεξαμενές (Vat Leaching Method) με μικρότερο οικολογικό και υγειονομικό κίνδυνο. Εδώ υπάρχει η υπόνοια ότι μπορούν να χρησιμοποιηθούν και μεγαλύτερες ποσότητες κυανίου λόγου του ότι υπάρχουν κλειστές δεξαμενές και είναι ποιο δύσκολο να γίνει διαρροή και έτσι να επιτευχθούν καλύτερα αποτελέσματα σε συγκέντρωση του χρυσού. Τα στερεά υπολείμματα συλλέγονται για περεταίρω κατεργασία και τα απόβλητα συγκεντρώνονται σε λίμνες με υδατοστεγή πυθμένα. Αυτά αποτελούν βέβαια μία οικολογική βόμβα και όπως είδαμε σε περιπτώσεις υπερχειλίσεως ή διάβρωσης του υδατοστεγούς πυθμένα λόγω και κακής συντήρησης (βλέπε παράγοντας κόστος), μπορούν να αποφέρουν τεράστια μόλυνση στην περιοχή και κυρίως στον υδροφόρο ορίζοντα (υπέργειου και υπόγειου) που μπορεί να φτάσει πολύ μακριά.

Το κυάνιο είναι μια χημική ένωση με χημικό τύπο CN-. Δεν είναι σταθερή χημική ένωση. Σε απειροελάχιστες και όχι επικίνδυνες ποσότητες βρίσκεται σε καρπούς και κουκούτσια φρούτων ( κεράσια, κάστανα, αμύγδαλα, βερίκοκα, ροδάκινα κ.λ.π), ενώ μερικοί οργανισμοί όπως οι κυανοπράσινες άλγες και τα κυανοβακτήρια παράγουν το στοιχείο αυτό. Είναι συχνές οι αναφορές για
δηλητηριάσεις κατοικίδιων ζώων που έφαγαν σε μεγάλες ποσότητες τριφύλλι ή ζαχαρότευτλα κατά την ανθοφορία τους που έχουν αυξημένα επίπεδα κυανίου. Επιφέρει τον θάνατο σε μικρές δόσεις 50-200 mg, ενώ μια κουταλιά διαλύματος 2% επιφέρει ακαριαίο θάνατο.

Χρησιμοποιούταν από τους ναζί στους κάμπους μαζικών δολοφονιών μιας και ήταν το βασικό συστατικό του Zyclon Β σε μορφή υδροκυανίου. Ο θάνατος επιφέρεται από ασφυξία γιατί το CN δεσμεύει το ένζυμο chytochrome oxydase, έναν μεταφορέα ηλεκτρονίων στα μιτοχόνδρια που βοηθάει στον σχηματισμό του ATP, προκαλώντας πτώση της λειτουργικότητας του οργανισμού και της οξυγόνωσης των κυττάρων, ενώ η αλλαγή του μεταβολισμού σε αναερόβιο προκαλεί την συσσώρευση γαλακτικού οξέως στο αίμα. Ο συνδυασμός των δύο αυτών καταστάσεων επιφέρει κατάπτωση του κεντρικού νευρικού συστήματος και τον θάνατο λόγω παράλυσης του αναπνευστικού και καρδιακού συστήματος. Σε δόσεις 20-45 ppm υδροκυανίου σε αέρια μορφή αρχίζουν τα συμπτώματα δηλητηρίασης με δυσκολία στην αναπνοή, πονοκεφάλους, εμετούς, πρήξιμο του θυρεοειδούς αδένα και πόνους στην καρδιά ενώ σε ακόμα μεγαλύτερες συγκεντρώσεις επέρχεται ο θάνατος. Ο οργανισμός με δικούς του μηχανισμούς μετατρέπει το κυάνιο σε θειοκυάνιο που είναι δέκα φορές λιγότερο τοξικό και το αποβάλει μέσω του ουροποιητικού συστήματος. Η έκθεση για μεγάλο χρονικό διάστημα στο θειοκυάνιο προκαλεί βλάβες στον θυρεοειδή αδένα. Γενικά και οι άνθρωποι που δουλεύουν στα ορυχεία έχουν επιπτώσεις από την παραγωγική διαδικασία. Ο ποιο συνήθης βλαπτικός παράγοντας είναι ο θόρυβος ( και κυρίως σε ορύγματα κλειστού τύπου) και τα αιωρούμενα σωματίδια. Συνήθης προβλήματα των εργαζομένων συναντιούνται κατά κανόνα στο αναπνευστικό σύστημα (κυρίως πνευμονοκονίαση) και στην ακοή ( επαγγελματική βαρηκοΐα). Στην περίπτωση της χρήσης κυανίου οι επιπτώσεις είναι κυρίως από την αναπνοή πτητικών σωματιδίων σε μορφή αεροζόλ και κυρίως στην πρόσμιξη του με την μέθοδο του ανοικτού ψεκασμού.

Όσον αναφορά το περιβάλλον επηρεάζεται άμεσα από την μόλυνση μια και το κυάνιο μεταφέρεται όπως προαναφέραμε και σε μεγάλες αποστάσεις από τον υδροφόρο ορίζοντα. Οι επιπτώσεις αυτές είναι ορατές και σε συγκεντρώσεις 5-20 μg/l, σε ψάρια που έχουν εκτεθεί για μεγάλο χρονικό διάστημα σ’ αυτές τις συγκεντρώσεις κυανίου, ενώ σε συγκεντρώσεις 25-600 μg/l, έχουμε άμεση τοξικότητα, εξαρτώμενη και από το είδος του οργανισμού. Αρνητικές συνέπειες υπάρχουν και στην αναπαραγωγή των ψαριών με συγκεντρώσεις 5-8 μg/l, ενώ έχουν αναφερθεί και μεταλλάξεις.

Δηλητηριάσεις παρουσιάζονται και στα πουλιά που έχουν στην διατροφική τους αλυσίδα τα ψάρια. Μεγάλο κίνδυνο διατρέχουν τα μεταναστευτικά πουλιά και ιδίως τα υδρόβια που μπορούν κατά την μεταναστευτική περίοδο να χρησιμοποιήσουν τις λίμνες απορροής των αποβλήτων σαν τοποθεσίες για ξεκούραση ή πόση νερού. Στην Nevada αναφέρθηκαν πάνω από 10.000 θάνατοι ζώων μετά από κατανάλωση διαφόρων μορφών τροφής μολυσμένες με κυάνιο. Άλλοι οργανισμοί όπως οι φυτικοί οργανισμοί είναι ποιο ανθεκτικοί στο κυάνιο και χρειάζονται υψηλές συγκεντρώσεις για να επηρεαστούν, αλλά πάντα αποτελούν κίνδυνο για τα ζώα που τρέφονται με αυτά. Τα τελευταία χρόνια γίνεται μια προσπάθεια για να γίνει εξόρυξη του μεταλλεύματος στην περιοχή Περάματος του Δ. Αλεξ/πόλεως στα όρια των Νομών Έβρου και Ροδόπης από την εταιρεία Thracean Gold Mining.

Βέβαια όλοι γνωρίζουμε ότι η περιοχή του Έβρου και της Ροδόπης αποτελεί έναν από τους πιο μεγάλους εναπομείναντες παραδείσους όπου πολλά είδη υπό εξαφάνιση ζώων φιλοξενούνται. Η περιοχή επίσης αποτελεί και έναν τόπο όπου το νερό δεν είναι άφθονο και ήδη λειτουργεί εργοστάσιο της ΔΕΗ για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Έτσι με την δημιουργία και δεύτερου εργοστασίου με μεγάλες ανάγκες από νερό δεν είναι γνωστές οι επιπτώσεις στον υδροφόρο ορίζοντα. Για την λειτουργία λοιπόν μια τέτοιας επιχείρησης πρέπει να μελετηθούν σοβαρά όλοι οι υγειονομικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες και να παρθούν αυστηρές αποφάσεις ως προς την λειτουργία της καθώς και η γνώμη της τοπικής κοινωνίας που μπορεί να είναι αρνητική ή θετική.

Υ.Γ. Σε δεύτερο άρθρο θα παραθέσουμε τις ομοιότητες όπως και τις διαφορές για το μεταλλείο του Kisdali και Efgugurum της Τουρκίας με αυτές στις Σκουριές και στο Πέραμα εδώ στον Έβρο.

Ο κ. Παναγιώτης Μάνδαλος είναι Βιολόγος, Υποψήφιος Διδάκτορας του Εργαστηρίου Υγιεινής
και Προστασίας Περιβάλλοντος στο Τμήμα Ιατρικής του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και
εργάζεται στο Περιφερειακό Εργαστήριο Δημόσιας Υγείας (Π.Ε.Δ.Υ.) Ανατολικής Μακεδονίας και
Θράκης.