Ποια είναι τα αίτια της χρήσης και της εξάρτησης;
Αναζητήσαμε πληροφορίες στο ενημερωτικό κείμενο τoυ Κέντρου Πρόληψης της Εξάρτησης από τα ναρκωτικά Πυξίδα.
Γράφει η Μαρία Κυριακίδου, σχολική ψυχολόγος
Η χρήση και οι ουσίες εµφανίζονται πρώιµα στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών. Ωστό σο η παρουσία και η λειτουργία τους διαφοροποιείται µεταξύ των κοινωνιώ ν και των ιστορικών περιόδω ν και έρχεται να καλύψει διαφορετικές σε κάθε περίπτωση κοινωνικέ ς και πολιτιστικές συνθήκες και κ ατ’ επέκταση διαφορετικές ατοµικές ανάγκε ς. Η χρήση, η κατάχρηση ουσιών και η εξάρτηση από αυτές στις σύγχρονες κοινωνίε ς (σε διαφορετικό β αθµό και έκταση µεταξύ των κοινωνιών) έχει πάρει µεγάλες διαστάσεις και αποτελεί φαινόµενο επιβαρυντικό και καταστροφικό, τόσο για τις κοινωνίες, ό σο και για τα µέλη τους.
Γιατί όµως οι άνθρωποι αποφασίζουν να δοκιµάσουν ουσίες και σε ποιους από εκείνου ς που δοκιµάζουν η δοκιµή καταλήγει σε περιστασιακή χρήση ή και εξάρτηση;
Η προσπ άθεια από µέρους µας να απαντήσουµε στο παραπάνω ερώτηµα απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή και την επίγνωση ότι ορισµένου ς µόνον παράγοντες και συνθήκ ες µπορούµε να εντοπίσουµε (από το εύρος των υπαρχόντω ν) και σε αυτούς να ε στιάσουµε την προσο χή µας. Αναφερόµαστε σε αυτού ς ως υποβοηθητικούς (για τη χρήση κ αι την εξάρτηση) εκλυτικού ς παράγοντες και ό χι αιτιολο γικούς. Τούτο γιατί πρόκειται για ένα περίπλοκο φαινόµενο, όπου η σχέση αιτίου αιτιατού δεν υφίστατ αι.
Οι προσεγγίσεις αυτού του τύπου αγνοού ν την περιπλοκότητα του φαινοµένου και αποδίδου ν µία απλοϊκή κ αι εύκολη ερµηνεία σε ένα πολύπλοκο και δύσκολα αντιµετωπίσιµο πρόβληµα.
Η Κοκκέβη (1987) µιλά για ένα φαινόµενο «πολυπαραγοντικής προέλευσης», χαρακτηρισµό ς που αναγνωρίζει την ύπαρξη και σύµπραξη πολλών παραγόντων παράλληλα. Ο Olivenstein (Κεφαλάς 1997) µιλά για τη συνάντηση και συµπλοκή 3 παραµέτρων, µιας συγκεκριµένης προσωπικότητας, µε µία συγκεκριµένη τοξική ουσία, σε µία δεδοµένη κοινωνικο-πο λιτιστική στιγµή.
Η προσέγγιση της «αιτιολογίας» και της ερµηνείας του φαινοµένου, όπως επίσης και της αντιµετώπισης του καθορίζεται σε µεγάλο βαθµό από τη θεω ρητική προ σέγγιση που ενστερνίζεται κάποιο ς. Οι περισσότεροι ωστόσο ερευνητές υπο στηρίζουν ότι υπάρχει ένας συ νδυασµός παραγόντων:
ψυχολογικώ ν (που συνδέονται µε την προσωπικότητα του ατόµου), βιολογικών (που συνδέονται µε τα χαρακτηριστικά της ουσίας και τα βιολο γικά χαρακτηριστικά του ατόµου) κ αι κοινωνικών (που συνδέοντ αι µε τις κοινωνικές πολιτιστικές συνθήκες, το οικογενειακό περιβάλλον κ.α.). Συµφωνούν επίσης ότι υπάρχει ένας συγκεκριµένος κάθε φορά συνδυασµό ς παραγόντων που οδηγεί κάποιον άνθρωπο στη χρήση. Τούτο σηµαίνει ότι οι επιρροέ ς κ αι οι παράγοντες που καθορίζου ν µια συµπεριφορά χρήσης διαφοροποιού νται µεταξύ των ατόµων, αλλά κ αι στο ίδιο το άτοµο κατά τη διάρκεια του χρόνου. Ένα µεµονωµένο χαρακτηριστικό δε µας επιτρέπει να βγάλουµε συµπεράσµατα για τ η µετέπειτα εξέλιξη του ατόµου, π.χ. η ύπαρξη ενός αλκοολικού πατέρα δεν προδιαγράφει τον αλκοολισµό. Όσο περισσότερα χαρακτηριστικά (προσωπικότητας) έχει ένας άνθρωπος, όσο πιο ισχυρά είναι αυτά και όσο περισσότερε ς είναι οι επιβαρυντικές συνθήκε ς που τον περιβάλλου ν, τόσο περισσότερο ευάλωτο ς είναι στην ουσία και στην εξάρτηση από αυτήν (McM urran 1994).
Η χρήση ουσιών και η εξάρτηση από αυτές είναι µία προβληµατική συµπεριφορά (κ αι µε αυτή την έννοια το σύµπτω µα βαθύτερων δυσκολιών και προβληµάτων) και οι παράγοντε ς που την επηρεάζουν είναι ανάλογοι µε αυτούς που καθορίζου ν και άλλε ς µορφέ ς προβληµατικών συµπεριφορών και διαταραχών.
Σύµφωνα µε την Κοκκέβη (1987) «ο βαθµός συµµετοχής των διαφόρων παραγόντων διαφοροποιείται σε συνάρτηση µε το είδος της ουσίας (π.χ. κοινωνικά αποδεκτή ή καταδικ αστέα), µε το βαθµό ή το στάδιο χρήσης (π.χ. δοκιµή, ευκαιριακή χρήση, εξάρτηση), τους τ ρόπου ς χρήσης της ουσίας (π.χ. ενδο φλέβια χρήση , από τη µύτη ή το στό µα), τη βαρύτητα εξάρτησης, τις προκαλούµενες επιπλοκές, τη δυνατότητα διακοπής της χρήσης ή της ανταπόκρισης στη θεραπείας». Τούτο σηµαίνει, όπω ς εντοπίζει, ότι η κοινωνική στάση προ ς την ουσία παίζει καθοριστικό ρόλο για τη στάση που διαµορφώνει το άτοµο για αυτήν, συγκεκριµένα όσο ν αφορά την εφηβεία, κατά τη διάρκεια της οποίας, συνήθω ς, αρχίζει ο πειραµατισµό ς µε τις ουσίες. Η προβολή της ουσία από τα Μ.Μ.Ε. οι οικογενειακέ ς συ νθήκες και τα πρότυπα χρήσης, η διαθεσιµότητα της ουσίας και η πίεση των συνοµηλίκων ευνοού ν τη δοκιµή κοινωνικά αποδεκτών ουσιών (αλκοόλ, χάπια). Ενώ ατοµικοί παράγοντες (προσωπικότητα, ψυχοπαθολογία, δοµή οικογένειας) έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα σε συνδυασµό µε τη διαθεσιµότητα τ ης ουσίας για τη συχνότητα της χρήσης παράνοµων ουσιών.
Ο Farell και οι συν. (1992) βρήκαν υψηλή συσχέτιση µεταξύ του συνολικού αριθµού παραγόντων κινδύνου και της τρέχουσας χρήσης ουσιών.
Αυτό υποστηρίζει ότι οι έφηβοι εµπλέκονται στη χρήση ουσιών για έναν αριθµό παραγόντων που συνυπάρχουν και αλληλοσυντηρούνται και ο κάθε έφηβος έχει ένα µοναδικό προφίλ κινδύνου.
Ωστόσο οφείλει κανείς να είναι ιδιαίτερα προσεκτικό ς όταν µιλά για καταστάσεις κινδύνου, γιατί πολλοί έφηβοι που φαίνεται να αντιµετωπίζουν υψηλό κίνδυνο ουδέποτε προχωρούν σε συµπεριφορά επικίνδυνη για τους εαυτούς τους ή τους άλλου ς ανθρώπους ή εµπλέκονται λιγότερο συγκρινόµενοι µε τους συνοµηλίκους του ς ή και αν ε µπλέκονται φαίνετ αι να εγκαταλείπουν πιο γρήγορα από άλλου ς (Jessor 1992). Τούτο σηµαίνει ότι η κάθε περίπτωση χρήσης και εξάρτησης είναι µοναδική και ως τέτοια πρέπει να διερευνάται.
Ας δούμε όμως ποιο είναι οι ψυχολογικοί παράγοντες
Οι προσδοκίες που έχει το άτοµο για τις ουσίες, παίζουν σηµαντικό ρόλο στη χρήση ουσιών, αυτό σηµαίνει ότι τα αποτελέ σµατα που κάποιο άτοµο προσδο κά από τη χρήση καθορίζουν, κατά κάποιον τρόπο, αν θα προχωρήσει στην υιοθέτηση αυτής της συµπεριφοράς ή όχι. Σε έρευνα φάνηκ ε ότι όσο πιο θετικές είναι οι προσδοκίες που τρέφει το άτοµο για τη χρήση, τόσο πιο πιθανόν είναι να προχω ρήσει σε αυτήν. Οι προσδοκίε ς που αφορούν την αλλαγή στην κοινωνική συµπ εριφορά και τ η βελτίωση στις νοητικές και κινητικέ ς ικανότητες φαίνονται ιδιαίτερα κ αθοριστικές. Αυτές οι δύο µεγάλες περιοχές αποτελούναντικείµενο ανασφάλειας κατά την εφηβεία. Είναι σηµαντικό ότι οι διαφήµιση εκµεταλλεύεται αυτές τις δύο ανασφάλειες για προώ θηση της κατανάλωσης προϊόντων.
Οι προσδοκίες που αναπτύσσονται κατά την παιδική ηλικία, προετοιµάζουν το έδαφος για την πιθανή κατανάλωση και χρήση στο µέλλον. Ωστόσο δεν πρέπει να αγνοηθούν οι άµεσες ψυχολογικές και κοινωνικές συνέπειες του ποτού και της χρήσης ουσιών.
Σηµαντικός επίσης είναι ο ρόλος των ψυχολογικών πιέσεων και των στρεσσογόνων γεγονότων ζωής ( Baer και συν.1987).
Τέτοια είναι:
Χωρισµός από το αγόρι ή το κορίτσι του/της
Αύξηση του αριθµού των συγκρούσεων µε τους γονείς
Έναρξη των ραντεβού
Αύξηση αριθµού συγκρούσεων µεταξύ των γονέων
Θάνατος κάποιου οικείου προ σώπου
Αλλαγή στην οικονοµική κατάσταση των γονέων
Αλλαγή σχολείου
Νοσηλεία στο νοσοκοµείο του/της ίδιου/ας ή µέλους της οικογένειας
Αποτυχία στο σχολείο
Εγκυµοσύνη στη γονεϊκή οικο γένεια
Χωρισµός ή διαζύγιο γονέων
Η παρουσία ενός καινούριου ενήλικου προσώπου στην οικογένεια
Οι πιέσεις αυτές έχουν µεγαλύτερες συνέπειες για τους εφήβους γιατί αδυνατούν να τις χειρισθούν.