”Η χαμένη ισορροπία του παγκόσμιου καπιταλισμού“

του John Gapper

Η παγκοσμιοποίηση αναγεννά την Ανατολή και βυθίζει στην ανισότητα τη Δύση. Η αποδόμηση της μεσαίας τάξης σε Ευρώπη και ΗΠΑ υπέρ των πλουσίων. Πού κάνει λάθος ο Πάπας και πώς σπάει η μεταπολεμική αλυσίδα της προόδου από γενιά σε γενιά…

Όταν ο Πάπας Φραγκίσκος δημοσίευσε τον Νοέμβριο την πρώτη του «αποστολική παρότρυνση», επιτέθηκε στον σύγχρονο καπιταλισμό γιατί ενθαρρύνει τη λατρεία του χρήματος και αυξάνει την ανισότητα στον κόσμο.

«Την ώρα που τα κέρδη μιας μειοψηφίας αυξάνονται εκθετικά, το ίδιο συμβαίνει και μετο χάσμα που χωρίζει την πλειονότητα από την ευημερία που απολαμβάνουν οι λίγοι ευνοημένοι. Η ανισορροπία αυτή είναι το αποτέλεσμα ιδεολογιών που υπερασπίζονται την απόλυτη αυτονομία της αγοράς και την κερδοσκοπία», έγραψε ο Πάπας στην παραίνεση του Evangelii Gaudium (Η χαρά του Ευαγγελίου).

Τα λόγια του απηχούν την άποψη πολλών ανθρώπων που αντιμετωπίζουν την αμείλικτη άνοδο του πλουσιότερου 1% και την οικονομική στασιμότητα της μεσαίας τάξης στις ανεπτυγμένες οικονομίες. Ωστόσο, για τον παγκόσμιο πληθυσμό συνολικά, ο Πάπας σφάλλει και στα δύο. Όχι μόνο έχει γίνει πιο δίκαιη η διανομή του εισοδήματος, αλλά επιπλέον εκείνο που συμβάλλει σε αυτό είναι ο καπιταλισμός.

Οι ίδιες δυνάμεις που έχουν εξαφανίσει θέσεις εργασίας στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη έχουν βγάλει εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπους από την φτώχεια στην Κίνα και στην Ινδία. Έχουν κάνει τις οικονομίες της Δύσης πολύ πιο άνισες, αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο ενισχύουν την ισότητα. Οι νικητές είναι οι εργάτες στα εργοστάσια της Κίνας και της Ινδίας. Οι ηττημένοι είναι η μεσαία τάξη της Δύσης.

Η ανισότητα αυξάνεται στις βιομηχανικές κοινωνίες για δύο ή περισσότερες δεκαετίες, αλλά ο συνδυασμός της χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008-2009 και των φουσκωμένων περιουσιών της ελίτ την έχουν ενισχύσει ακόμα περισσότερο. Η οικονομική δημοκρατία των μέσων του 20ού αιώνα δίνει τη θέση της σε μια διανομή πλούτου που αντιστοιχεί περισσότερη στη βικτωριανή εποχή.

«Βασικά έχει να κάνει με το κεφάλαιο και την εργασία», αναφέρει ο Tony Atkinson,καθηγητής στο London School of Economics. «Βλέπουμε μια σειρά αλλαγές που έχουν ωφελήσει το κεφάλαιο. Αυτό τείνει να εξισορροπεί τους μισθούς σε διεθνές επίπεδο, και αυτό σημαίνει ότι τους μειώνει στις πλουσιότερες χώρες».

Η τάση αυτή διογκώνεται από την ανισότητα μεταξύ των γενεών. Οι μεταπολεμικές γενιές απόλαυσαν μεγαλύτερη ευημερία από τους γονείς τους, με σταθερή αύξηση των εισοδημάτων, ισχυρό κοινωνικό κράτος και συνταξιοδοτικά συστήματα. Όσοι γεννήθηκαν τη δεκαετία του 1970 και του 1980 απολαμβάνουν λιγότερα προνόμια, αντιμετωπίζουν παγωμένα εισοδήματα στα μέσα της καριέρας τους και πρέπει να δανείζονται περισσότερα για να αγοράσουν ακριβά σπίτια.

Ο πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα ανέφερε σε πρόσφατη ομιλία του: «Καθώς καλές θέσεις εργασίας στη μεταποίηση μεταφέρθηκαν στο εξωτερικό ή αντικαταστάθηκαν από μηχανήματα, οι εργάτες έχασαν τη δυνατότητα να ασκούν πίεση και οι μισθοί μειώθηκαν… Το κορυφαίο 10% δεν κερδίζει πλέον το ένα τρίτο του εισοδήματος, κερδίζει το μισό. Όταν παλαιότερα ο μέσος CEO είχε απολαβές 20 – 30 φορές μεγαλύτερες από του μέσου εργαζόμενου, οι σημερινοί CEOs βγάζουν 273 φορές περισσότερα».

Ωστόσο η ανάδυση της Κίνας και της Ινδίας, δύο φτωχών αλλά πολυπληθών κρατών, έχει περιορίσει τη διεθνή ανισότητα. Ο παγκόσμιος δείκτης ανισότητας Gini υποχώρησε μεταξύ του 2002 και του 2008 -ίσως για πρώτη φορά μετά τη βιομηχανική επανάσταση- και η ανάπτυξη στην Ινδονησία και τη Βραζιλία πιέζει προς την ίδια κατεύθυνση.

«Η Κίνα είναι σαν παλαιστής του σούμο που αγωνίζεται κατά της παγκόσμιας ανισότητας» υποστηρίζει ο Branko Milanovic, επικεφαλής οικονομολόγος στην Παγκόσμια Τράπεζα. «Παλεύει απέναντι σε όλες τις άλλες δυνάμεις, αλλά είναι θηριώδης. Η Ινδία έχει γίνει τώρα ένας δεύτερος παλαιστής σούμο».

Οι αλλαγές αυτές απεικονίζονται στο διάγραμμα 1 (πάνω), το οποίο δείχνει ότι δύο ομάδες στον κόσμο τα πήγαν καλά μεταξύ του 1988 και του 2008, επιτυγχάνοντας τις υψηλότερες δυνατές αυξήσεις στο εισόδημά τους.

Η πρώτη ήταν οι πλούσιοι, το κορυφαίο 10%, και μέσα σε αυτό το 1%. Η άλλη ομάδα ήταν οι εργαζόμενοι στις αναπτυσσόμενες οικονομίες που βγήκαν από την κατάσταση φτώχειας. Οι δύο ομάδες που τα πήγαν χειρότερα ήταν οι πολύ φτωχοί -αυτοί στο χαμηλότερο 5% στην υποσαχάρια Αφρική και αλλού- και η μεσαία τάξη στη Δύση, τόσο στις ΗΠΑ και στη δυτική Ευρώπη όσο και στις χώρες του πρώην ανατολικού μπλοκ. Οι αυξήσεις στα εισοδήματά τους δεν ήταν αντίστοιχες με αυτές των πιο τυχερών ομάδων και από το 75% και κάτω αυτά έμειναν στάσιμα ή και ακόμα έπεσαν.

Η άνοδος της ανισότητας στις δυτικές χώρες φαίνεται στο διάγραμμα 2 (αριστερά), το οποίο δείχνει τις χώρες στις οποίες αυξήθηκε ο δείκτης Gini -αυτό σημαίνει μεγαλύτερη ανισότητα- το διάστημα 2007 – 2010.

Στις χώρες αυτές περιλαμβάνονται η Βρετανία και οι ΗΠΑ, αλλά και μια σειρά ευρωπαϊκές χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία και η Ισπανία. (σ.σ.: πρώτη στη λίστα η -μνημονιακή- Ιρλανδία και τρίτη η Ελλάδα).

Το τρίτο διάγραμμα (κάτω) δείχνει την αύξηση στο μερίδιο του εισοδήματος που κερδίζει η ελίτ των ΗΠΑ. Η εργασία των οικονομολόγων Emmanuel Saez και Thomas Piketty δείχνει πως το κορυφαίο 10% έλαβε περίπου το 45% του εισοδήματος το διάστημα 1920 – 1940, αλλά το μερίδιο έπεσε στο ένα τρίτο περίπου ως τη δεκαετία του 1970. Από τότε έχει ανέβει και πάλι, με τη βοήθεια της φιλελευθεροποίησης και της απορρύθμισης. Το κορυφαίο 1% τα έχει πάει καλύτερα από όλους.

Όπως σημειώνει η κ. Saez, οι Αμερικανοί με τις υψηλότερες απολαβές κατά κύριο λόγο δεν είναι εισοδηματίες, που βγάζουν χρήματα από περιουσιακά στοιχεία. Αντίθετα, είναι οι εργαζόμενοι -όπως τραπεζίτες και δικηγόροι- και επιχειρηματίες οι οποίοι «ακόμα δεν έχουν συγκεντρώσει περιουσίες αντίστοιχες με αυτές που είχαν δημιουργηθεί κατά τη Χρυσή Εποχή». Υποστηρίζει ωστόσο πως η διάκριση αυτή μπορεί να μην κρατήσει πολύ.

Αυτό φαίνεται και από τα διαγράμματα 4 και 5 (κάτω), από το βρετανικό ινστιτούτο για τις δημοσιονομικές σπουδές, τα οποίο αναλύουν τις ανισότητες μεταξύ των διάφορων ηλικιακών ομάδων. Το διάγραμμα 4 δείχνει πως οι ενήλικες που γεννήθηκαν στη δεκαετία του 1960 και του 1970 έχουν μικρότερες απολαβές από αυτές που είχαν στην ίδια ηλικία οι προηγούμενες γενιές.

Οι προοπτικές για τους σημερινούς 40χρονους είναι πολύ αβέβαιες, καθώς η εισοδηματική τους δύναμη κορυφώθηκε πριν από δέκα χρόνια. Οι 40χρονοι αυτοί θα είναι περισσότερο εξαρτημένοι από την κληρονομιά πλούτου για μια άνετη συνταξιοδότηση.

Αλλά το διάγραμμα 5 δείχνει πως οι πλουσιότεροι αναμένουν να κληρονομήσουν περισσότερα, ενώ όσοι έχουν χαμηλότερα εισοδήματα θα έχουν μικρότερη βοήθεια. «Η ανισότητα μεταξύ των γενεών μπορεί να μετατραπεί σε ανισότητα εντός μιας γενιάς» αναφέρει ο Andrew Hood, οικονομολόγος ερευνητής της IFS.

Οι εντάσεις που δημιουργούνται από τις τάσεις αυτές είναι εμφανείς – από τους διαδηλωτές του κινήματος Occupy κατά του 1%, ως τις εμπορικές και συναλλαγματικές διαμάχες μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας και την πολιτική πίεση στις πολυεθνικές να πληρώσουν περισσότερο φόρο. Ο πρόεδρος Ομπάμα την έχει αποκαλέσει τη «μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας».

Αν είναι έτσι, είναι αρκετά σύνθετη. Οι δυνάμεις που παράγουν τη διασπορά του εισοδήματος και του πλούτου στις χώρες της Δύσης είναι δύσκολο να αντιστραφούν. Είναι επίσης οι δυνάμεις που έχουν βοηθήσει την αναδυόμενη μεσαία τάξη της Κίνας, της Ινδίας καις της Βραζιλίας.

«O Πάπας τους αγαπάει όλους, πλούσιους και φτωχούς, αλλά έχει καθήκον στο όνομα του Χριστού να υπενθυμίσει σε όλους πως οι πλούσιοι πρέπει να βοηθούν, να σέβονται και να ενισχύουν τους φτωχούς», έγραψε ο Πάπας Φραγκίσκος. «Σας παροτρύνω σε γενναιόδωρη αλληλεγγύη και σε μια επιστροφή των οικονομικών και των χρηματοοικονομικών σε μια ηθική προσέγγιση που βοηθάει τα ανθρώπινα όντα».

Όπως φαίνεται από το διάγραμμα, τα δάνεια έχουν ακολουθήσει μετά το 1970 (έξοδος από τον κανόνα του χρυσού), μία έντονα ανοδική πορεία στις Η.Π.Α., συγκριτικά με το ΑΕΠ. Αυτό δεν συμβαίνει βέβαια μόνο στη συγκεκριμένη χώρα, αλλά σε ολόκληρη τη Δύση – γεγονός που σημαίνει ότι, αργά ή γρήγορα, η φούσκα θα εκραγεί, ενώ όσο πιο πολύ καθυστερεί, τόσο πιο καταστροφική θα είναι.

analyst.gr/2013/12/18/5293/