Ποια σημάδια δείχνουν ότι ο έφηβος κάνει χρήση ουσιών;

Βασικές γνώσεις για τα στάδια της χρήσης, τα σημάδια κινδύνου, τι μπορείτε να κάνετε και που να απευθυνθείτε

Πολύς λόγος γίνεται τα τελευταία χρόνια για το πρόβλημα των ναρκωτικών στη χώρα μας: δημόσιοι διάλογοι στα παράθυρα των τηλεοράσεων, δραματικά ρεπορτάζ, ολοσέλιδα αφιερώματα στις εφημερίδες, εικόνες εξαθλίωσης ή εικόνες πόνου εξαρτημένων συνανθρώπων μας. Ο πολίτης φυσιολογικά τείνει να διαμορφώσει μια μόνο εικόνα για τον χρήστη ναρκωτικών: του εξαρτημένου, «άρρωστου», άνεργου, παραβατικού νέου ο οποίος κινείται στο περιθώριο.Ωστόσο, όλοι οι χρήστες δεν είναι ίδιοι. Κάθε εξαρτημένος από τα λεγόμενα «σκληρά ναρκωτικά» δεν έφτασε στο σημείο αυτό από τη μια μέρα στην άλλη ούτε κάνοντας 1-2 φορές χρήση. Ο καθένας τους έχει μια διαδρομή και μια ιστορία συχνά χρόνων μέσα σε αυτή την κατάσταση.

Γράφει ο Χρήστος Ζιούβας, Ψυχοθεραπευτής-Οικογενειακός θεραπευτής και σύμβουλος Τοξικοεξαρτήσεων, συνεργάτης του Εργαστηρίου Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων.

Τα στάδια της χρήσης

Η εμπλοκή με τα ναρκωτικά έχει βήματα (Muisiner 1994).

Στο στάδιο του πειραματισμού ο έφηβος ανακαλύπτει τη δυνατότητα που του / της δίνουν τα ναρκωτικά να αλλάζει την διάθεση του/ της. Παρότι φοβάται και διστάζει, αρχίζει να πειραματίζεται με την χρήση και τα αποτελέσματά της.

Στο επόμενο στάδιο της κοινωνικής χρήσης ο έφηβος αρχίζει να αναζητά συνομηλίκους του/ της που κάνουν χρήση, και χαίρεται να μοιράζεται μαζί τους κοινές εμπειρίες γύρω από τις ουσίες.

Αρχίζει με άλλα λόγια να οργανώνει την ζωή του γύρω από τα ναρκωτικά.

Στο τρίτο στάδιο της λειτουργικής χρήσης η τάση αυτή εντείνεται σε τέτοιο βαθμό που δεν μένει πια χρόνος στον έφηβο να ασχοληθεί με τίποτε άλλο. Η σχέση με το σχολείο έχει αρχίσει να επιδεινώνεται ενώ αθλητικά και καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα που τον ενθουσίαζαν τα εγκαταλείπει ή τα βαριέται.. Η ενασχόληση με την χρήση καταναλώνει τον περισσότερο χρόνο του/ της.

Στο τελευταίο στάδιο, αυτό της εξάρτησης, ο νέος νιώθει ότι πρέπει να έχει κάνει χρήση για να μπορέσει να λειτουργήσει. Το παράξενο είναι ότι σε αυτό το στάδιο, παρότι η ζωή του/ της είναι χάλια, τα θεωρεί όλα αυτά πολύ φυσιολογικά! Πιστεύει ότι μόνο έτσι μπορεί να είναι η ζωή του/ της!

Η πορεία αυτή μέχρι το σημείο της εξάρτησης, παίρνει συνήθως τουλάχιστον 2-3 χρόνια. Όταν η εμπλοκή του ατόμου με την χρήση επιδεινώνεται, αυτό συνοδεύεται και με την επέκταση της χρήσης σε περισσότερες από μιας κατηγορίες ουσιών. Τις περισσότερες φορές τα εξαρτημένα άτομα είναι πολυχρήστες.
Κάποια ερευνητικά δεδομένα

Συνήθως οι έφηβοι ξεκινάνε την εισαγωγή τους στον κόσμο των παράνομων ουσιών με την χρήση εισπνεόμενων ναρκωτικών (π.χ. κόλλες, βενζίνη, διαλύτες, αεροζόλ κ.ά.) και κάνναβης. Τα στοιχεία ωστόσο δείχνουν ότι έφηβοι που αργότερα προχώρησαν σε βαρύτερη και συχνότερη χρήση είχαν ξεκινήσει πολύ νωρίτερα από τον γενικό πληθυσμό της ηλικίας τους, τόσο το κάπνισμα όσο και την κατανάλωση αλκοόλ.

Περιστατικά κατάχρησης αλκοόλ στην πρώιμη εφηβεία δεν θα πρέπει να υποτιμούνται ως επιβαρυντικοί προγνωστικοί παράγοντες για τη σχέση ενός νέου με τις ουσίες. Γενικότερα, οι έρευνες δείχνουν ότι όσο πιο μικρό δοκιμάζει ένα παιδί ψυχοτρόπες ουσίες (συμπεριλαμβανομένων των νόμιμων) τόσο πιθανότερο είναι να αντιμετωπίσει αργότερα στη ζωή του σοβαρά προβλήματα με την χρήση.

Μελέτες δείχνουν ότι, αντίθετα με αυτό που πολλοί πιστεύουν, η πλειοψηφία των εφήβων που κάνουν χρήση κάνναβης σε περιστασιακή βάση ή και συστηματικότερη είναι πολύ πιθανό να συνεχίζει να κάνει ίδια και η συχνότερη χρήση μετά από 1,5 χρόνο (Perkonigg et al. 1999). Με άλλα λόγια, η αντίληψη ότι ο πειραματισμός με την χρήση ουσιών είναι μια παροδική κατάσταση που θα περάσει με την εφηβεία, δυστυχώς διαψεύδεται από τα δεδομένα. Έρευνες επίσης έχουν δείξει ότι η χρήση κάνναβης, που αποτελεί την πιο διαδεδομένη παράνομη ψυχοτρόπο ουσία, συχνά ενισχύει την χρήση και άλλων παράνομων ουσιών (Fergusson et al. 2000).

Εύκολα μπορεί να συμπεράνει κανείς από τα παραπάνω, την κρισιμότητα της έγκαιρης και κατάλληλης παρέμβασης στη διαδρομή που ακολουθεί ένας νέος στην εμπλοκή του με τον κόσμο των ναρκωτικών. Όσο πιο σοβαρή είναι η εμπλοκή με την χρήση τόσο πιο εντατική και μακροχρόνια παρέμβαση θα απαιτηθεί. Στο σημείο αυτό είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε την αναγκαιότητα μιας εμπεριστατωμένης εκτίμησης της κατάστασης του ατόμου ώστε να αξιολογηθεί το κατάλληλο επίπεδο φροντίδας που απαιτείται.
Σημάδια κινδύνου

Συνήθως οι γονείς αντιλαμβάνονται από κάποια έμμεσα σημάδια ότι κάτι δεν πάει καλά με το παιδί τους. Πολλές φορές όμως είτε παραβλέπουν αυτά τα σημάδια ή τα αποδίδουν στην «κρίση της εφηβείας». Αυτή η στάση πολλές φορές οδηγεί στο να χαθεί πολύτιμος χρόνος και η ευκαιρία μιας έγκαιρης καθοριστικής παρέμβασης. Σύμφωνα με όσα προαναφέραμε, ο πειραματισμός με τις ουσίες δεν αφήνει περιθώρια για εφησυχασμό ούτε όμως αντιμετωπίζεται με κινδυνολογίες. Στο σημείο αυτό η βοήθεια κάποιων εξειδικευμένων συμβούλων τοξικοεξάρτησης μπορεί να φανεί πολύ χρήσιμη. Δεν χρειάζεται ο γονιός να έχει ήδη διαπιστώσει ότι το παιδί του κάνει χρήση ναρκωτικών για να χτυπήσει την πόρτα του συμβούλου. Η έγκυρη και έγκαιρη ενημέρωση του για σχετικά θέματα μπορεί να προηγηθεί των διαπιστώσεων.

ΣΗΜΑΔΙΑ ΚΙΝΔΥΝΟΥ ΠΟΥ ΠΙΘΑΝΟΝ ΝΑ ΣΥΝΔΕΟΝΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΝΑΡΚΩΤΙΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΦΗΒΟ

Πρώτες ανησυχικές ενδείξεις
Σοβαρότερες ενδείξεις

Έλλειψη στόχων /γενικευμένη αδιαφορία για τη ζωή
Απώλεια ενδιαφέροντος για αγαπημένες ασχολίες (σπορ, χόμπυ)
Μεταβολές στη διάθεση
Επιθετική συμπεριφορά /Λεκτική-Σωματική βία
Ένταση
Πολλές και ανεξέλεγκτες ώρες εκτός σπιτιού
Σχολικές απουσίες, κοπάνες
Πολλά ψέματα
Ακραίες αλλαγές εμφάνισης
Έλλειψη καθαριότητας
Γενικευμένη αντιδραστικότητα
Κατά συρροή παραβιάσεις Κ.Ο.Κ.
Απομόνωση

ΠΡΟΣΟΧΗ:Η ύπαρξη κάποιων τέτοιων συμπεριφορών ΔΕΝ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΑ ότι ο έφηβος κάνει χρήση ουσιών

Κόκκινα μάτια (μη εξηγήσιμα αλλιώς)
Υπνηλία, κόπωση ή πολύ ενεργητικότητα

(μη εξηγήσιμα αλλιώς)
Σημαντικές αυξομειώσεις στην όρεξη για τροφή (μη εξηγήσιμες αλλιώς).
Κλοπή χρημάτων /πραγμάτων
Περίεργα τηλέφωνα, αλλαγή παρεών, απόκρυψη φίλων
Περίεργες μυρωδιές στα ρούχα ή στο χώρο και αποσμητικά χώρου
Κολλύρια (μη εξηγήσιμα αλλιώς)
Αντικείμενα που προωθούν/ διαφημίζουν την χρήση: π.χ. μπλουζάκια, αφίσες κ.ά.
Καρτέλες από χάπια, σακουλάκια με υπολείμματα «καπνού», χάπια με απεικονίσεις, χαρτάκια για στρίψιμο τσιγάρων.

Στην πρώτη στήλη, οι αλλαγές αυτές στην συμπεριφορά του έφηβου μπορούν να αποδοθούν μεμονωμένα σε συγκυριακούς παράγοντες ή στις αλλαγές της εφηβείας. Όταν ωστόσο πολλές από αυτές τις συμπεριφορές συντρέχουν με αυξανόμενη συχνότητα και με μια σταθερότητα στο χρόνο, τότε το λιγότερο που έχει να κάνει ένας γονιός είναι να το διερευνήσει περισσότερο και πιθανά να απευθυνθεί για ενημέρωση και συμβουλευτική σε εξειδικευμένους επαγγελματίες.

Πολλές φορές, και φυσιολογικά, οι οικογένειες αναρωτιόνται τι έφταιξε. Οι απαντήσεις σε αυτό το βασανιστικό ερώτημα μπορεί να είναι πολλαπλές και διαφορετικές για κάθε οικογένεια. Η εμμονή στην αναζήτηση εξηγήσεων μπορεί να οδηγήσει σε ένα αδιέξοδο και επώδυνο φαύλο κύκλο αλληλοκατηγοριών και το κρισιμότερο, στο χάσιμο πολύτιμου χρόνου. Ό,τι και να έφταιξε, το σίγουρο είναι ότι η οικογένεια μπορεί να βοηθήσει στην εξεύρεση λύσεων. Γονείς που δεν κάνουν λάθη όπως και έφηβοι που δεν ρισκάρουν στην διαδικασία μεγαλώματος τους, δεν υπάρχουν. Το ζητούμενο είναι οι οικογένειες να βρίσκουν νέες δημιουργικές ισορροπίες που να εξυπηρετούν και να υποστηρίζουν τις ιδιαίτερες ανάγκες των μελών τους και να προάγουν το ασφαλές μεγάλωμα και αυτονόμηση των εφήβων.

Στην δεύτερη στήλη, συγκεντρώσαμε τις συμπεριφορές και ενδείξεις εκείνες που συνήθως συνδέονται πολύ πιο άμεσα με την χρήση ναρκωτικών. Όταν εντοπιστούν κάποιες από αυτές, οι γονείς καλό θα ήταν να επιμείνουν στη διερεύνηση τους και να μην τις παραβλέψουν εύκολα.

Στο σημείο αυτό να διευκρινίσουμε μερικά πράγματα σχετικά με το τι είναι τα ναρκωτικά ώστε να γίνουν και περισσότερο κατανοητές κάποιες από τις ενδείξεις της δεύτερης στήλης.

Η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας ορίζει τα ναρκωτικά ως κάθε ουσία ή προϊόν που επηρεάζει τον τρόπο που οι άνθρωποι αισθάνονται, σκέφτονται, βλέπουν, γεύονται, μυρίζουν, ακούν ή συμπεριφέρονται. Γενικά, οι ψυχοτρόπες ουσίες χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με τις φαρμακολογικές τους επιδράσεις. Αυτές μπορεί να ποικίλλουν αρκετά. Υπάρχουν ουσίες που χαλαρώνουν και ηρεμούν τον χρήστη και πιθανόν του δημιουργούν υπνηλία ενώ άλλες τον διεγείρουν και του δημιουργούν την αίσθηση αυξημένης ενεργητικότητας ή να του προκαλούν ευερεθιστικότητα. Κάποιες ουσίες αλλοιώνουν τις αισθήσεις και μπορεί προκαλούν ψευδαισθήσεις ή παραισθήσεις στον έφηβο. Κάποιες του μειώνουν και άλλες του αυξάνουν την διάθεση για φαγητό ή την δίψα. Τα συμπτώματα αυτά είναι διαφορετικά ανάλογα με την ουσία χρήσης και μπορούν να εμφανιστούν τόσο στη φάση που το άτομο βρίσκεται υπό την επήρεια όσο και κατά την περίοδο της αποστέρησης τους.

Tι πρέπει να κάνει ένας γονιός;

Το πρώτο που έχει να κάνει ένας γονιός είναι να διερευνήσει αν υπάρχουν κάποιες τέτοιες ανησυχητικές ενδείξεις και τι σημαίνουν. Καταρχήν, απαιτείται ο γονιός να παρατηρήσει την συμπεριφορά του παιδιού. Αυτό παρότι μοιάζει αυτονόητο, δεν είναι πάντα πολύ εύκολο και μπορεί να απαιτήσει συνειδητή προσπάθεια. Οι σύγχρονοι ρυθμοί ζωής αλλά και η φυσιολογική εμπλοκή των εφήβων με πολλαπλές δραστηριότητες εκτός σπιτιού (σχολείο, φροντιστήρια, προπονήσεις, έξοδοι) οδηγούν πολλές οικογένειες να συναντιούνται ελάχιστο χρόνο μέσα στην μέρα τους. Αν δεν βλέπεις το παιδί σου πώς θα ξέρεις αν τα πράγματα πάνε καλά ή συντρέχουν λόγοι ανησυχίας; Χρήσιμο είναι να αναρωτηθεί ένας γονιός πόσο καλά γνωρίζει πώς, πού και με ποιους περνάει το χρόνο του το παιδί του.

Από την στιγμή που οι γονείς εντοπίζουν κάποιες συμπεριφορές που τους ανησυχούν, μπορούν να ρωτήσουν καταρχήν τα ίδια τα παιδιά τους και κατά δεύτερον, άλλους ανθρώπους στο περιβάλλον τους που εμπιστεύονται σχετικά με το νόημα και την πραγματική διάσταση αυτών των αλλαγών. Ανοικτές και ευθείς ερωτήσεις προς τους έφηβους από μια θέση γνήσιου ενδιαφέροντος πολλές φορές ανοίγουν κανάλια επικοινωνίας μαζί τους και κτίζουν σχέσεις μεγαλύτερης εμπιστοσύνης μεταξύ παιδιών και γονιών. Η σχέση εμπιστοσύνης γονιού – εφήβου εμφανίζεται σταθερά σε όλες τις μελέτες ως ένας βασικός προστατευτικός παράγοντας σχετικά με τον κίνδυνο εμπλοκής με τα ναρκωτικά.

Κάποιες φορές ωστόσο οι γονείς στην προσπάθεια τους αυτή συναντάνε «τοίχο» από την πλευρά των παιδιών τους.

Σε αυτή την περίπτωση ένας γονιός καταρχήν έχει να αναρωτηθεί για τον τρόπο που ρωτάει και να ξαναδοκιμάσει. Μήπως αντί να ρωτάτε ανακρίνεται το παιδί σας; Μήπως ο τρόπος που ρωτάτε κρύβει κριτική και δικές σας απαντήσεις τις οποίες θα θέλατε να ακούσετε; Το γεγονός ότι η επικοινωνία πολλές φορές μπορεί να φτάνει σε αδιέξοδο, δεν είναι λόγος για να σταματήσει. Κάθε άλλο, ασαφείς απαντήσεις, υπεκφυγές, ψέματα από την πλευρά του έφηβου απαιτούν επιμονή, ανοικτότητα και απαίτηση διευκρινήσεων από την πλευρά του γονιού.

Σε περίπτωση που συντρέχουν πολλοί και σοβαροί λόγοι ανησυχίας, και εφόσον τα παραπάνω βήματα δεν έχουν αμβλύνει τις ανησυχίες αυτές και οι ενδείξεις αυξάνονται, οι γονείς μπορεί να χρειαστεί να περάσουν σε πιο δραστικές κινήσεις. Παραδείγματος χάρη, να ψάξουν το ιδιωτικό χώρο του έφηβου για σημάδια σαν αυτά που αναφέρονται στην δεύτερη στήλη του πίνακα. Η παραβίαση της ιδιωτικότητας ενός έφηβου είναι φυσιολογικό να προκαλέσει έντονες αντιδράσεις από μέρους του. Για να αποφύγουν κάτι τέτοιο, πολλοί γονείς προτιμούν κάποιες φορές να παραβλέψουν την σοβαρότητα κάποιων ενδείξεων. Δεν συγκρούονται με τα παιδιά τους με το σκεπτικό να μη χαλάσουν τη σχέση εμπιστοσύνης μαζί τους. Δυστυχώς όμως όταν τα προηγούμενα 3 βήματα δεν έχουν επιφέρει ικανοποιητικές εξηγήσεις και είναι εμφανές ότι ο έφηβος κάτι κρύβει, η σχέση εμπιστοσύνης μάλλον έχει ήδη διαρρηχθεί.

Όταν ένας γονιός φτάσει στο σημείο να ψάχνει τα πράγματα ή το χώρο του παιδιού του, καλύτερο είναι να το κάνει φανερά. Να γνωστοποιήσει και να εξηγήσει στο παιδί για τον έλεγχο που ασκεί και τους λόγους που τον οδήγησαν στη τακτική αυτή. Στο σημείο αυτό οι γονείς μπορεί να χρειαστούν τη βοήθεια κάποιων εξειδικευμένων επαγγελματιών ώστε και να ελέγξουν αποτελεσματικά αλλά και για να καταφέρουν οι συγκρούσεις που πιθανότητα θα προκύψουν να είναι εποικοδομητικές. Ο γονιός που φανερά ελέγχει το χώρο του παιδιού του σε αντίθεση με την μέχρι τότε τακτική του, δίνει ένα ισχυρό μήνυμα στον έφηβο: ότι ενδιαφέρεται, ότι είναι υποψιασμένος αλλά και αποφασισμένος να δράσει. Αυτό το μήνυμα παρότι καταρχήν μπορεί να προκαλέσει οργισμένες αντιδράσεις, εν δυνάμει, δημιουργεί ασφάλεια στο παιδί.

Παρεχόμενες εξειδικευμένες υπηρεσίες

Ευτυχώς, στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια υπάρχει μια έμφαση στην ανάπτυξη προγραμμάτων που απευθύνονται σε οικογένειες με έφηβους που αντιμετωπίσουν προβλήματα με την χρήση ναρκωτικών. Τελευταία μάλιστα τέτοιες υπηρεσίες παρέχονται εκτός από την Αθήνα, και σε άλλες μεγάλες πόλεις (Θεσσαλονίκη, Βόλος, Πάτρα – για πληροφορίες ΚΕ.Θ.Ε.Α. 210 9241993).

Στην Αθήνα, λειτουργεί από το 1996 το Δίκτυο Έγκαιρης Παρέμβασης ΠΛΕΥΣΗ το οποίο εξειδικεύεται σε έφηβους που βρίσκονται στα αρχικά στάδια της εμπλοκής τους με τα ναρκωτικά. Η ΠΛΕΥΣΗ είναι ένα από τα προγράμματα του ΚΕ.Θ.Ε.Α.