Κυψέλη (Ιστορική αναδρομή της Αθήνας μας)

Σπουδαίες φυσιογνωμίες των γραμμάτων της τέχνης και του πολιτσμού, είχαν επιλέξει την Κυψέλη για τόπο κατοικίας τους και πνευματικό τους ορμητήριο. 

Εδώ έζησαν όλη ή και μεγάλο μέρος της ζωής τους οι μεγάλοι ποιητές Νίκος Εγγονόπουλος, Νίκος Γκάτσος, Κική Δημουλά, Μίλτος Σαχτούρης, Λούλα Αναγνωστάκη, Μένης Κουμανταρέας και άλλες διαπρεπείς φυσιογνωμίες της τέχνης και των γραμμάτων μας. 

Ενώ ο ιστορικός της πεζόδρομος η «Φωκίονος Νέγρη» ναυαρχίδα και σύμβολο αναψυχής της περιοχής, αποτέλεσε μεταπολεμικά κεντρικό κοινωνικό συναπάντημα όλης της κοσμικής Αθήνας. Στις χάρες, τις ομορφιές και τα πολυφρόντιστα μαγαζιά-καφέ της, προσέτρεχαν όλοι οι Αθηναίοι για να ξεκουραστούν ψυχικά απο τις έγνοιες της καθημερινότητας, αλλά και να δροσιστούν ακόμα, αφού στα έγκατα του πεζόδρομου κυλούσε κάποτε ο Ιλισός ποταμός. 

Η Κυψέλη στους παλαιότερους χρόνους ήταν αγροτική περιοχή της Αττικής. Το όνομά της αίρει τις ρίζες του στους μεσαιωνικούς χρόνους και εμφανίζονταν με τις εκδοχές «Διψέλι» και «Γυψέλι», χωρίς να είναι αποσαφηνισμένη η ονοματοδοσία της. Και μ΄αυτά τα ονόματα η συνοικία εμφανίζονταν ως τα μέσα του 19-ου αιώνα. Με την πάροδο του χρόνου όμως επικράτησε η ονομασία «Κυψέλη» απο το «Γυψέλη» που πιθανόν με την σειρά του να προέρχοναν απο το πλήθος των Γυπών που εμφανίζονταν στα γειτονικά «Τουρκοβούνια».

Με την έλευση του 20-ου αιώνα Κυψέλη άρχισε να παρουσιάζει ραγδαία οικονομική ανάπτυξη, που αποτυπώνονταν ακόμα και στην πολεοδομική φυσιογνωμία της συνοικίας.Υψηλής αρχιτεκτονικής νεοκλασικά κτίρια, καλαίσθητες μονοκατοικίες και επιβλητικά οικοδομικά τετράγωνα, άρχισαν να διαμορφώνουν την αισθητική εικόνα της συνοικίας και να αντικατοπτρίζουν την οικονομική της ευμάρεια. 

Σύμφυτη άλλωστε με αυτή την ανάπτυξη και ευμάρεια μεταπολεμικά και η παρουσία περίφημων θεατρικών σκηνών και κινηματογράφων που γνώρισαν μεγάλη ακμή και έγιναν κορυφαία σύμβολα της πολιτιστικής φυσιογννωμία της συνοικίας. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον καλοκαιρινό κινηματογράφο «Πιγκάλ» μετονομασθέντα έπειτα σε «Στέλλα» επί της οδού Τενέδου 34 στην Πλατεία Αμερικής, πρό τιμήν της Μελίνας Μερκούρη που υποδύονταν την γνωστή ηρωΐδα στην φερώνυμη ταινία. 

Το «Πιγκάλ» λειτούργησε κατά το χρονικό διάστημα 1969-1992, ενώ από το 1993 άλλαξε ιδιοκτησία μετασχηματιζόμενο σε δημοτικό κινηματογράφο και παίρνοντας το νέο του όνομα «Στέλλα». Την θεατρική σκηνή «Θέατρο Ζωζώς» επι της Πλατείας Κυψέλης στο οποίο στέγαζε τον θίασό της η περίφημη μεσοπολεμική μας καλλιτέχνης Ζωζώ Νταλμάς απο το 1933. Αλλά και το θέατρο επίσης «Χαι Λάιφ» που ευρίσκονταν στην στάση Λεβίδου και λειτουργούσε απο το 1899, όπως ακόμα και άλλες θεατρικές σκηνές και κινηματογράφοι, έδιναν τον τόνο και το στίγμα μιας πολύ υψηλής κοινωνικής ευημερίας και πολιτιστικής ακμής. 

Ολα αυτά βεβαίως συνετέλεσαν στην ξέφρενη προοδευτικά αστικοποίηση της περιοχής και βαθμιαία στην πληθυσμιακή της πλημμυρίδα. Και παρεπόμενο ήταν η αντίστροφη τώρα κοινωνική της υποβάθμιση και μεταλλαγή της σε περιοχή υπερσυσώρευσης οικονομικών μεταναστών.

Φωκίονος Νέγρη

Η Φωκίονος Νέγρη αποτέλεσε το σύμβολο της μεγαλοαστικής και κοσμικής ζωής τις μεταπολεμικές δεκαετίες της Κυψέλης και κεντρικό σημεία συνάντησης όλων των εύπορων τότε Αθηναίων. Τα κέντρα διασκέδασής της καφετέριες και μπάρ, γνώρισαν στιγμές αποθέωσης και εξακόντισαν την φήμη της Κυψέλης, ως κέντρο της ευζωΐας και του κοινωνικού πλούτου. Το Καφέ «Σελέκτ» – που με τα εδέσματα, τα παγωτά και το δροσερό αεράκι της Φωκίονος ήταν πόλος έλξης για τους Αθηναίους – και τα μπάρ «Κουίντα» και «Ινγκλού», είναι μερικές απο τις μεγαλοαστικές σφραγίδες της μεταπολεμικής Αθήνας, που σημάδεψαν ανεξίτηλα τα ίχνη της κοσμικής και της καλλιτεχνικής φυσιογνωμίας της πρωτεύουσας. 

Στο περίφημο μπαρ «Κουίντα» λίγα μόλις μέτρα απο την Πλατεία Κυψέλης, είχε τραγουδήσει ο παγκοσμίου φήμης τραγουδιστής Λούτσιο Ντάλλα, ενώ στο πολυσύχναστο τότε μπάρ της οδού Δροσοπούλου «Ινγκλού», είχε εμφανιστεί ο λαμπρός στάρ της Πόπ Έρικ Κλάπτον. Ο πεζόδρομος της Φωκίονος Νέγρη έλαβε το όνομά του απο τον διαπρεπή πολιτικό Φωκίονα Νέγρη, που υπήρξε το 1926 πρώτος πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών. 

Ο δρόμος δημιουργήθηκε την δεκαετία του 1930, πάνω στο χίνος του ρεύματος Λεβίδη που κατευθύνονταν απο τα Τουρκοβούνια στην οδό Αριστοτέλους, το οποίο επιχωματώθηκε. Κατά το 1937 έλαβαν χώρα έργα εξωραϊσμού πάνω στο επιχωματωμένο ρεύμα. Κατασκευάστηκε έτσι εκατέρωθεν του επιχωματωμένου ρεύματος μια λωρίδα με συντριβάνια και πρασινάδες, ανάμεσα σε δυο ασφαλτοδρωμένους δρόμους και όταν αργότερα πεζοδρομήθηκαν και οι εκατέρωθεν δρόμοι, ο πεζόδρομος προσέλαβε την ενιαία του μορφή όπως είναι μέχρι τα σήμερα. 

 Η κατασκευή της Φωκίονος Νέγρη αποδίδεται στον αρχιτέκτονα Β. Τσαγρή. Τον πεζόδρομο αξίζει να σημειώσουμε ότι κοσμούσαν ορισμένες υψηλής αρχιτεκτονικής αξίας μοντερνιστικές πολυκατοικίες του μεσοπολέμου, ορισμένες εκ των οποίων διασώζοντα ακόμη και σήμερα. Ενδεικτικά μνημονεύουμε την πολυκατοικία Λαναρά, Φωκίνος Νέγρη και Επτανήσου που χτίστηκε το 1938 απο τον Μηχανικό Ι. Ζολώτα. 

Οικοδόμημα άρρηκτα συνδεδεμένο με ιστορικές μνήμες της συνοικίας, δοθέντος ότι στο καταφύγιο της πολυκατοικίας κατέφευγαν οι κάτοικοι της γειτονιάς για να προστατευτούν απο τους βομβαρδισμούς στην κατοχή.

Πλατείες της Κυψέλης

Πλατεία Κυψέλης

Κεντρική Πλατεία της Κυψέλης είναι η Πλατεία Κανάρη ή Κυψέλης, όπως ονομάζεται. Ελαβε το όνομά της πρός τιμήν του μεγάλου μπουρλοτιέρη, ήρωα της ελληνικής επανάστασης Κωνσταντίνου Κανάρη. Στην πλατεία δεσπόζει επιβλητικά το άγαλμα του Κωνσταντίνου Κανάρη, που φιλοτεχνήθηκε το 1876 απο τον γλύπτη Λάζαρο Φύταλη. 

Το άγαλμα αρχικά είχε τοποθετηθεί στον αύλειο χώρο του Μεγάρου Νεγρεπόντη στην οδό Λεωφόρο Αμαλίας, αργότερα όμως δωρήθηκε απο το ζεύγος Ουράνη στον Δήμο Αθηναίων και έτσι το 1937 τοποθετήθηκε στην Πλατεία Κυψέλης-Κανάρη, κοντά στην οικία του, δοθέντος ότι ο ήρωας της επανάστασης ζούσε επι της οδού Κυψέλης 56. Το σπίτι του διασώζονταν μέχρι το 1967 οπότε και ανηγέρθη στην θέση του πολυκατοικία. Στο κτήμα στο οποίο υπήρχε η κατοικία του πυρπολητή, το 1973 χτίστηκε και ο μικρός ναός των Αγίων Αποστόλων, επι της οδού Αγίων Αποστόλων 3. Το μικρό εκκλησάκι έχει δομή βασιλικής με νεοκλασικά χαρακτηριστικά και διασώζεται μέχρι και σήμερα.

Πλατεία Αγίου Γεωργίου

Χωροταξικά ομοιάζει πολύ με την Πλατεία Εξαρχείων. Στο χώρο της δεσπόζει ένας ορειχάλκινος φανοστάτης. Δημιουργία του γλύπτη A. Carrier (χρονολογείται μετά το 1900). Ο φανοστάτης κατασκευάστηκε σε χυτήριο του Παρισιού της εποχής.

Δημοτική Αγορά Κυψέλης

Η Δημοτική αγορά είναι αναμφισβήτητα ένα απο αρχιτεκτονικά κοσμήματα της Κυψέλης και σηματοδοτεί μια ολάκερη εποχή της οικονομικής ακμής της περιοχής. Κατασκευάστηκε το 1935 απο τον αρχιτέκτονα Αλέξανδρο Μεταξά (1900-1979). 

Το οικοδόμημα είναι ιδιοκτησίας Δήμου Αθηναίων και έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο κτίριο. Κεντρικό μέλημα της δημιουργίας του κτιρίου απο τον Δήμο, ήταν η αποφόρτιση απο τον μεγάλο συνωστισμό καταναλωτών της κεντρικής αγοράς της οδού Αθηνάς. Η Δημοτική αγορά εγκαινιάστηκε το 1936 και η ακριβής της τοποθεσία είναι επι της οδού Φωκίονος Νέγρη 42.

Άσυλο Ανιάτων-Μάλκολμ

Περικλείει οικοδομικό συγκρότημα φορτωμένο συνάμα με χιλιάδες αναμνήσεις, που αναδεικνύουν το κύρος και το αλοτινό μεγαλείο της Κυψέλης. Είναι το «Άσυλο Ανιάτων»-Έπαυλη Ναυάρχου Μάλκολμ. Το αρχικό οικοδόμημα είχε φτιαχτεί την περίοδο 1831-32, απο τους αρχιτέκτονες Κλεάνθη, Σάουμπερτ και αφορούσε την έπαυλη του διοικητή της Αγγλικής μοίρας της Μεσογείου ναυάρχου Μάλκολμ. 

Ο Μάλκολμ είχε αγοράσει την έκταση για την ανέγερση της επαύλεως απο του Τούρκους, στην περιοχή της Αγίας Ζώνης. Στόχος του ήταν η κατασκευή για τα δεδομένα της εποχής μιας πολυτελούς εξοχικής κατοικίας, που θα του πρόσφερε αφενός αναψυχή, αφετέρου την δυνατότητα να παρακουλουθεί τα αραξοβολημένα αγγλικά πλοία. 

Κείνα τα χρόνια η περιοχή της Αγίας Ζώνης ήταν παντελώς ερημική.Και προξενεί μάλιστα εντύπωση το γεγονός, ότι οι εργάτες που κατασκεύασαν την έπαυλη, οπλοφορούσαν όταν πήγαιναν στην δουλειά για να προστατευτούν απο τους ληστές. Ένα ακόμα γεγονός που συνδέθηκε με την ανέγερση της επαύλεως Μάλκολμ είναι η εμφάνιση για πρώτη φορά στην μετεπαναστατική Αθήνα δυο μεταφορικών κάρων δίτροχων τα οποία είχε φέρει ο Μάλκολμ απο την Μάλτα για να μεταφέρει τα οικοδομικλα υλικά. 

Ο ναύαρχος Μάλκολμ κατοικούσε στην έπαυλη μέχρι το 1842, οπότε και την παρέδωσε στον πρέσβη της Γαλλίας Πισκατόρυ (1799-1869) την περίοδο (1844-1847), για να τον διαδεχτεί αργότερα η περίφημη Δούκισσα της Πλακεντίας. Εν συνεχεία το πολυτελές αγρόκτημα θα περιέλθει στον πρωθυπουυργό Σπύρο Τρικούπη που το αγόρασε, ο οποίος με την σειρά του το μεταβίβασε στον γιό του πρωθυπουργό Χαρίλαο Τρικούπη. 

Απο τον τελευταίο την έπαυλη αγόρασε ο συγγραφέας Δημήτριος Ροδοκανάκης. Η έπαυλη θα αλλάξει φυσιογνωμία απο το 1902 οπότε και στέγασε το «Ασυλο Ανιάτων», που είχε συσταθεί απο τον Σύλλογο Κυριών «Η καλή προαίρεσις», με πρόεδρο την Ναταλία Σούτζου, προκειμένου να καλυφθούν με επάρκεια οι στεγαστικές ανάγκες του ασύλου. 

Σχετικά μικρό χρονικό διάστημα αργότερα, το κτιριακό συγκρότητα της έπαυλης αγοράσθηκε απο το Άσυλο και περιήλθε στην ιδιοκτησία του. Ενώ έλαβαν χώρα μεταβολές και αρχιτεκτονικές προσθήκες, με τις αναπότρεπτες βεβαίως φθορές του χώρου. Μέχρι και σήμερα το συγκρότημα της έπαυλης Μάλκολμ ως Άσυλο Ανιάτων, αποτελεί αποτελεί ένα εξαίρετο ιστορικό αρχιτεκτονικό συγκρότημα.

*Ο συγγραφέας Πάνος Ν. Αβραμόπουλος, είναι M.Sc Δ/χος Μηχανικός Ε.Μ.Π.