Μηχανισμός και παράγοντες που συμβάλλουν στις μεταστάσεις του καρκίνου; Πνευμονικές, ηπατικές, οστικές, εγκεφαλικές μεταστάσεις.

του Αλέξανδρου Γιατζίδη, M.D., medlabnews.gr

Η μετάσταση αρχίζει όταν κύτταρα από τον αρχικό όγκο φτάσουν μέσω του αίματος ή του λεμφικού συστήματος στα οστά, όπου…

αρχίζουν να πολλαπλασιάζονται. Οι μεταστάσεις πραγματοποιούνται με δύο τρόπους: τα καρκινικά κύτταρα αποσπώνται από τους συμπαγείς όγκους είτε διώχνοντας μακριά τα διπλανά τους κύτταρα είτε δημιουργώντας «διαδρόμους» μέσα από τους οποίους μεταφέρονται από το ένα σημείο του οργανισμού στο άλλο.

Οι μεταστατικοί όγκοι είναι εξίσου περίπλοκοι και σύνθετοι στη λειτουργία τους με τους πρωτοπαθείς. Δυστυχώς, πολλές μορφές μεταστατικών όγκων αναπτύσσονται δίχως ιδιαίτερα συμπτώματα και ανακαλύπτονται τυχαία μέσω ακτινογραφιών ή άλλων εξετάσεων. Άλλες μορφές μεταστατικών όγκων εμφανίζουν συμπτώματα, σε φύση και ένταση που καθορίζονται από τη θέση, το μέγεθος και το είδος τους.

Δεν είναι σπάνιες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες διαγιγνώσκεται πρώτα η μετάσταση ενός όγκου, και στη συνέχεια ανακαλύπτεται ο πρωτογενής καρκινικός όγκος. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις, είναι εξαιρετικά δύσκολο να εντοπιστεί η πρωτογενής καρκινική εστία, παρά τις εμβριθείς σχετικές εξετάσεις. Στην περίπτωση αυτή η μετάσταση χαρακτηρίζεται ως «αγνώστου» ή «λανθάνουσας πρωτοπαθούς εστίας». Να υπογραμμιστεί πως είναι αδύνατον να υπάρχει μεταστατικός όγκος δίχως πρωτογενή καρκινική εστία. Ακόμη και αν είναι δύσκολο να εντοπιστεί, σε περίπτωση μετάστασης, είναι βέβαιο πως σε κάποιο σημείο του σώματος ελλοχεύει πρωτοπαθής όγκος.

Μετάσταση ονομάζεται η μετακίνηση καρκινικών κυττάρων από τον πρωτοπαθή όγκο σε άλλα σημεία του οργανισμού, μέσω των αιμοφόρων ή των λεμφοφόρων αγγείων, με επακόλουθο το σχηματισμό νέου κακοήθους όγκου. Ο όρος προέρχεται από τα συνθετικά μετά και ίστημι και ουσιαστικά σημαίνει μετεγκατάσταση.

Πρωτοπαθής όγκος ονομάζεται η αρχική συσσωμάτωση (όγκος) καρκινικών κυττάρων που αναπτύσσεται σε έναν καρκινοπαθή οργανισμό.
Μεταστατικός όγκος ονομάζεται η νέα καρκινική συσσωμάτωση, ο νέος όγκος δηλαδή, που διαμορφώνεται μετά την μετακίνηση των καρκινικών κυττάρων σε άλλο σημείο του σώματος.
Διήθηση ονομάζεται η επέκταση μιας παθολογικής αλλοίωσης σε άλλον ιστό. Ουσιαστικά συνίσταται στην εισβολή καρκινικών κυττάρων σε κάποια περιοχή ή όργανο του σώματος.
Η μετάσταση και η διήθηση αποτελούν τα πλέον επικίνδυνα για τον οργανισμό χαρακτηριστικά της καρκινικής νόσου. Είναι μάλιστα και τα βασικότερα κριτήρια διάκρισης μεταξύ καλοήθους και κακοήθους νεοπλασίας..

Ο μηχανισμός των μεταστάσεων
Ο καρκίνος είναι μία ομάδα ασθενειών που προκαλούνται από τον άναρχο πολλαπλασιασμό παθογόνων κυττάρων. Τα κύτταρα αυτά διαιρούνται ανεξέλεγκτα σχηματίζοντας νέους ιστούς οι οποίοι επιδρούν βλαπτικά στη γενικότερη λειτουργία του σώματος. Ο παραγόμενος ιστός διαμορφώνει έναν όγκο ο οποίος επικαλύπτεται εξωτερικά από μία λεπτή κυτταρική στρώση που ονομάζεται επιθήλιο. Τα κύτταρα που σχηματίζουν τους υμένες του επιθηλίου χαρακτηρίζονται από ιδιαίτερη δομή που εξυπηρετεί τη λειτουργία τους.

Σε περίπτωση μετάστασης, όμως, μια πρωτεΐνη εκκινεί ένα μηχανισμό που ονομάζεται επιθηλιακή προς μεσεγχυματική μετατροπή, γνωστός και ως ΕΜΤ (αρκτικόλεξο παραγόμενο από τον αγγλικό όρο epithelial-mesenchymal transdifferientiation). Ο μηχανισμός αυτός προκαλεί μοριακές διεργασίες και μεταβολές στην επιφάνεια των επιθηλίων κυττάρων, μετασχηματίζοντάς τα σε κύτταρα μεσεγχυματικού τύπου, τα οποία έχουν τη δυνατότητα διήθησης, διείσδυσης δηλαδή, σε άλλους ιστούς. Το κύτταρο υφίσταται δομικές και λειτουργικές αλλαγές που του επιτρέπουν να αποσπαστεί από το επιθήλιο και να μετεγκατασταθεί σε άλλη περιοχή του οργανισμού μέσω του αίματος ή της λέμφου.
Η διαδικασία μετεγκατάστασης ενέχει πολλούς κινδύνους για το κύτταρο –μετανάστη: αφού αποσπαστεί από τον πρωτοπαθή όγκο, θα πρέπει να εισβάλει σε γείτονες ιστούς, να εισέλθει στην κυκλοφορία του αίματος ή της λέμφου, να εγκλωβιστεί στα τριχοειδή αγγεία ενός άλλου οργάνου, να εξαγγειωθεί από την κυκλοφορία και να αρχίσει να πολλαπλασιάζεται, συμβάλλοντας στη δημιουργία ενός νέου όγκου. Μολονότι είναι λίγα τα κύτταρα που επιβιώνουν της διαδικασίας αυτής και του «ταξιδιού» σε άλλα σημεία του σώματος, ο αριθμός τους συχνά είναι επαρκής για το σχηματισμών δευτερογενών καρκινικών εστιών.
Ένας μηχανισμός που συμβάλει στην εξάπλωση μεταστατικών όγκων είναι η παθολογική αγγειογένεση. Η αγγειογένεση είναι η ανάπτυξη νέων αιμοφόρων αγγείων και η παθολογική της μορφή σχετίζεται με τον καρκίνο και τη μετάσταση, καθώς μεγαλύτερος αριθμός αγγείων γύρω από τον πρωτοπαθή όγκο αυξάνει τις μεταστατικές του δυνατότητες, παρέχοντάς του την ευκαιρία να διαρρεύσει περισσότερα καρκινικά κύτταρα στο αγγειακό σύστημα.

Τοπική και απομακρυσμένη μετάσταση
Συχνά, τα καρκινικά κύτταρα διήθουν αρχικά στους εγγύτερους στον πρωτοπαθή όγκο λεμφαδένες. Οι λεμφαδένες είναι μια ομάδα οργάνων που διοχετεύουν στο κυκλοφορικό σύστημα διάφορα υγρά και, κυρίως, λεμφοκύτταρα (λευκά αιμοσφαίρια), τα οποία καταπολεμούν λοιμώξεις, προστατεύοντας την υγιή λειτουργία του σώματος. Όταν ο πρωτοπαθής όγκος προσβάλλει γειτονικούς λεμφαδένες και όμορους ιστούς, η μετάσταση χαρακτηρίζεται τοπική (ή τοπική νόσος). Αντίθετα, όταν προσβάλλονται απομακρυσμένοι ιστοί και όργανα, η μετάσταση καλείται απομακρυσμένη και ενέχει πολύ σοβαρούς κινδύνους για την επιβίωση του ασθενή. Υπολογίζεται πως περίπου το 90% της θνησιμότητας εξαιτίας καρκίνου σχετίζεται με την ανάπτυξη απομακρυσμένης μετάστασης.
Μολονότι κάθε μορφή καρκίνου τείνει να προκαλεί μεταστάσεις σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος (π.χ. ο καρκίνος στον προστάτη συνήθως χορηγεί μετάσταση στα οστά, και ο καρκίνος στο κόλον στο συκώτι), τα καρκινικά κύτταρα είναι σε θέση να μετεγκατασταθούν σε οποιοδήποτε σημείο του οργανισμού. Παρά ταύτα, συνήθως προσβάλλονται από μεταστατικούς όγκους τα οστά, ο εγκέφαλος, το ήπαρ (συκώτι) και οι πνεύμονες.
Περίπου 25% των καρκίνων του μαστού κάνουν μεταστάσεις αρχικά στα οστά. Οι συνηθέστερες θέσεις οστικών μεταστάσεων βρίσκονται στην σπονδυλική στήλη, τις πλευρές, το κρανίο και τη λεκάνη. Διακρίνονται δύο τύποι οστικών μεταστάσεων: οστεολυτικές και οστεοβλαστικές. Στις οστεολυτικές μεταστάσεις, η εγκατάσταση των καρκινικών κυττάρων στο οστό προκαλεί καταστροφή του ιστού και δημιουργία οπών. Συνήθως παρατηρούνται στα οστά των άκρων και της λεκάνης. Οι οστεοβλαστικές μεταστάσεις χαρακτηρίζονται από αύξηση της πυκνότητας του οστού. Ο κίνδυνος κατάγματος είναι σημαντικός τόσο στις οστεολυτικές όσο και στις οστεοβλαστικές μεταστάσεις. Ο πόνος είναι κοινό και συνηθισμένο σύμπτωμα των οστικών μεταστάσεων, που επηρεάζει σημαντικά τις καθημερινές δραστηριότητες και την ποιότητα ζωής των ασθενών. Άλλες επιπλοκές είναι η υπερασβεστιαιμία και η πίεση του νωτιαίου σωλήνα, που οφείλεται σε μάζες, που αναπτύσσονται στις θέσεις των μεταστάσεων των σπονδύλων. Η πίεση του νωτιαίου σωλήνα μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα κινητικές διαταραχές έως παράλυση.
Σε σημαντικό ποσοστό, που μπορεί να φθάνει το 60-70%, διαγιγνώσκονται πνευμονικές μεταστάσεις, ενώ σε ποσοστό περίπου 20% οι πνευμονικές μεταστάσεις αποτελούν την μοναδική μεταστατική εστία. Τα βασικά συμπτώματα είναι η δύσπνοια και ο ξηρός βήχας. Η δύσπνοια συνήθως οφείλεται στην πλευριτική συλλογή υγρού, που παρατηρείται συχνά. Αρκετά συχνά οι πνευμονικές μεταστάσεις, κυρίως οι μικροοζώδεις, είναι ασυμπτωματικές και διαγιγνώσκονται σε τακτικό ή τυχαίο έλεγχο με ακτινογραφία θώρακα ή με αξονική τομογραφία θώρακος.
Περίπου τα 2/3 των γυναικών με μεταστατικό καρκίνο του μαστού παρουσιάζουν ηπατικές μεταστάσεις. Στην αρχή οι ασθενείς δεν παρουσιάζουν συμπτώματα. Με την πρόοδο όμως της ηπατικής νόσου, οι ασθενείς γίνονται συμπτωματικοί, με κυριότερα συμπτώματα την ανορεξία, την απώλεια βάρους, τον πυρετό και τα γαστρεντερικά ενοχλήματα. Στα πιο προχωρημένα στάδια, μπορεί να παρουσιαστεί ασκιτική συλλογή και ίκτερος. Η βιοψία των ηπατικών μεταστάσεων είναι απαραίτητη τόσο για την διάγνωση όσο και για την διερεύνηση ενδεχόμενης αλλαγής του φαινότυπου (των χαρακτηριστικών του καρκίνου, όπως π.χ. οι ορμονικοί υποδοχείς), που μπορεί να παρατηρηθεί στον μεταστατικό καρκίνο.

Oι ηπατικές μεταστάσεις αποτελούν τη συνηθέστερη περιοχή μεταστατικής νόσου σε ασθενείς με αδενοκαρκίνωμα του παχέος εντέρου και του ορθού.
Ένα κάταγμα ή πόνος στα οστά μπορεί να αποκαλύψει μεταστατικό καρκίνο των οστών που συνήθως προέρχεται από προηγούμενη προσβολή του μαστού, του προστάτη και των πνευμόνων. Η κακοήθεια στο νεφρό ή στον θυρεοειδή δίνουν σπανιότερα οστικές μεταστάσεις. Η κατ’ εξοχήν κακοήθης νόσος που εξαπλώνεται στα οστά είναι το πολλαπλούν μυέλωμα. Ο πόνος συνήθως εκδηλώνεται στη σπονδυλική στήλη και στη λεκάνη αλλά μπορεί επίσης να εμφανιστεί στα πλευρά και στα μακρά οστά ( μηριαίο, βραχιόνιο ή κνήμες). Την κατάσταση επιδεινώνει η ύπαρξη παθολογικού κατάγματος. Περίπου 50 με 70% των ασθενών με μεταστατικό καρκίνο στα οστά εκδηλώνουν παθολογικά κατάγματα τα οποία επηρεάζουν δραματικά την ποιότητα της ζωής τους.
Εγκεφαλικές μεταστάσεις συνήθως παρουσιάζουν ασθενείς με HER-2 θετικό καρκίνο. Οι ασθενείς με εγκεφαλικές μεταστάσεις συνήθως παρουσιάζουν κεφαλαλγία, ζάλη, ίλιγγο, μυϊκή αδυναμία, διαταραχές της όρασης (π.χ. διπλωπία), επιληπτική κρίση και διαταραχές της κινητικότητας και/ή της αισθητικότητας.
Εκτός από τις οστικές, πνευμονικές, ηπατικές και εγκεφαλικές μεταστάσεις, ο καρκίνος του μαστού μπορεί να δώσει μεταστάσεις και σε άλλα όργανα, όπως ο μυελός των οστών, οι ωοθήκες, ο νωτιαίος σωλήνας, το δέρμα, οι οφθαλμοί κ.ά.
Σε περίπτωση μετάστασης και διαμόρφωσης μεταστατικού όγκου, το δευτερογενές νεόπλασμα (κακοήθης όγκος) προσδιορίζεται βάσει του πρωτοπαθούς όγκου, και όχι βάσει του σημείου που εμφανίστηκε η μετάσταση. Αν, λόγου χάρη, ένας πρωτοπαθής καρκίνος στο μαστό προκαλέσει μετάσταση στον πνεύμονα, ο νέος όγκος δε θεωρείται καρκίνος του πνεύμονα, αλλά μεταστατικός καρκίνος του μαστού στον πνεύμονα.
‪
Το άγχος «προωθεί» τις μεταστάσεις του καρκίνου
To άγχος ενισχύει τη δράση του γονιδίου ATF3 και με αυτό τον τρόπο προκαλεί σημαντική βλάβη στο ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα. Το άγχος έχει συνδεθεί με τον καρκίνο του μαστού και του προστάτη, χωρίς ωστόσο να εντοπιστεί ο λόγος για τον οποίο συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Βρέθηκε πρωτεΐνη που είναι υπεύθυνη για τις μεταστάσεις
Το κλειδί στη μετακίνηση των καρκινικών κυττάρων από τον τόπο «γέννησής» τους είναι η πρωτεΐνη JAK, που τα εφοδιάζει με την απαραίτητη ενέργεια ώστε να μπορούν να διατρέξουν τόσο μεγάλες αποστάσεις. Τα καρκινικά κύτταρα αποκολλώνται από τους όγκους και είναι απαραίτητο να κάνουν κάποιες κινήσεις «απεγκλωβισμού» οπότε χρειάζονται ενέργεια που τους τροφοδοτεί η πρωτεΐνη JAK.