Διαβάζοντας τις σκέψεις

Το 2008 ίσως θα αναφέρεται από τους ιστορικούς του μέλλοντος ως «Ετος πρώτο της ανάγνωσης σκέψης»… Πράγματι, για πρώτη φορά και με τη βοήθεια υπολογιστή, άνθρωποι κατάφεραν να «διαβάσουν» τις σκέψεις συνανθρώπων τους. Πού θα μας οδηγήσει αυτή η πρωτιά; Από την ώρα που συλλαβίζουμε την πρώτη μας λέξη συνηθίζουμε στην ιδέα ότι το στόμα εκφράζει μέρος μόνο των σκέψεών μας.
Τώρα… ίσως τα λόγια γίνουν περιττά! Κάτω δεξιά, οι δύο ερευνητές του εγκεφάλου Τομ Μίτσελ και Μαρσέλ Τζαστ «Προμηθείς της σκέψης» ή… Πανδώρες;

Ηταν πάντοτε το μόνιμο αίνιγμα στην επικοινωνία των ανθρώπων: «Τι σκέφτεται; Μου λένε τα χείλη του αυτά που πραγματικά κρύβει ο νους του;». Οι μετέπειτα διαπιστώσεις σχετικά με αυτό το ερώτημα γέμισαν και γεμίζουν χαρές και λύπες τη ζωή του καθενός μας ξεχωριστά και της ανθρωπότητας ολόκληρης στο σύνολό της. Η αδυναμία μας να δούμε διαφανώς τις σκέψεις του άλλου, άρα και η δυνατότητα του ψεύδους, έχτισε όλη την πολυπλοκότητα της ζωής μας. Στα θετικά της, η αδυναμία ανάγνωσης της σκέψης τροφοδότησε τη φαντασία και έδωσε έδαφος γόνιμο για την ανάπτυξη της λογοτεχνίας.

Οι επιστήμονες όμως δεν υποκύπτουν στη γοητεία της τέχνης. Γι’ αυτούς κάθε αίνιγμα υπάρχει για να απαντηθεί και η «παράπλευρη απώλεια» των ανθρώπων που δεν μπορούν να εκφραστούν με τη γλώσσα μετράει πιο πολύ από το «τι θα κάνουμε χωρίς τους ψεύτες;». Ετσι στη λήξη αυτής της άνοιξης, του έτους 2008 μ.Χ., μια νέα εποχή χάραξε για τους ανθρώπους: οι σκέψεις μας άρχισαν να διαβάζονται χωρίς τη μεσολάβηση της γλώσσας!

Παρά την τρομακτική πρόοδο της επιστήμης τους τελευταίους τρεις αιώνες, το αλφάβητο της σκέψης παρέμενε απόρθητο οχυρό. Ο λόγος; Η υπέρτατη πολυπλοκότητα του εγκεφάλου μας: εκατό δισεκατομμύρια κύτταρα επεξεργασίας πληροφοριών, οι νευρώνες, βρίσκονται φωλιασμένα και με κάθε δυνατό τρόπο δικτυωμένα στις πτυχώσεις του. Τα «καλώδια» που τα διασυνδέουν είναι τόσο πολλά που αν τα απλώναμε σε μία γραμμή θα έπιαναν τη μισή απόσταση από… τη Γη ως τη Σελήνη! Πώς μπορεί να αποκωδικοποιήσει κανείς τα απειράριθμα σήματα που ανταλλάσσουν οι νευρώνες, ιδιαίτερα όταν έχουν την «κακή συνήθεια» να τα εκπέμπουν με παλμούς διαφορετικής κάθε φορά συχνότητας;

Τη λύση στον γόρδιο δεσμό φαίνεται ότι βρήκαν δύο νευροεπιστήμονες του αμερικανικού Πανεπιστημίου Κάρνεγκι-Μέλον: ο καθηγητής Πληροφορικής και επικεφαλής του Τμήματος Machine Learning Τομ Μίτσελ (Tom Mitchell) και ο καθηγητής Ψυχολογίας Μαρσέλ Τζαστ (Marcel Just). Με τη μελέτη τους των προηγουμένων ετών είχαν αποδείξει ότι η λειτουργική απεικόνιση μέσω μαγνητικού συντονισμού (δηλαδή, η σάρωση με μαγνητικό τομογράφο fMRI) μπορεί να εντοπίσει την εγκεφαλική μας λειτουργία όταν σκεπτόμαστε μια συγκεκριμένη λέξη. Στη «ζωντανή ακτινογραφία» του εγκεφάλου που δίνει ο τομογράφος οι έννοιες που σκεπτόμαστε εμφανίζονται ως τοπικές μεταβολές ροής αίματος. Με ποιον μηχανισμό όμως συμβαίνει αυτό; Οι Μίτσελ και Τζαστ κατάλαβαν ότι χρειάζονταν τη δική τους «στήλη της Ροζέτας», έναν συγκριτικό πίνακα μέσω του οποίου θα καταλάβαιναν τη γραμματική και το συντακτικό του μυαλού.

Κατέφυγαν στην… Google! Αυτή η μηχανή αναζήτησης του Διαδικτύου έχει μια βάση δεδομένων με ένα τρισεκατομμύριο λέξεις, την οποία προσφέρει στους προγραμματιστές που επιχειρούν την πρόβλεψη νοήματος. Οι Μίτσελ και Τζαστ εστίασαν την προσοχή τους στο πόσο συχνά εμφανίζονται «αισθητά ουσιαστικά» (λέξεις αντιληπτές μέσω των αισθήσεών μας) δίπλα σε 25 κοινά ρήματα, όπως τα «βλέπω», «ακούω», «γεύομαι» και «κινώ». Αυτά τα 25 ρήματα είναι επαρκή για να συλλάβει κανείς το νόημα κάθε «αισθητού ουσιαστικού». Π.χ., η λέξη «τηλέφωνο» μπορεί να συνδεθεί με το ρήμα «ακούω» και όχι με το «γεύομαι».

Στο επόμενο βήμα τους οι δύο ερευνητές σάρωσαν με τον τομογράφο τους εγκεφάλους εννέα συναδέλφων τους την ώρα που παρακολουθούσαν εικόνες που εξέφραζαν 60 συγκεκριμένες λέξεις. Οι λέξεις αυτές ανήκαν σε 12 κατηγορίες εννοιών, όπως ζώα, φυτά και οχήματα. Με βάση τους χάρτες εγκεφαλικής δράσης για την καθεμιά από τις 60 λέξεις και τη βιβλιοθήκη λέξεων της Google, oι Μίτσελ και Τζαστ προχώρησαν στη δημιουργία ενός προγράμματος υπολογιστή για τον καθέναν από τους εννέα συναδέλφους τους, ενός μοντέλου πρόβλεψης της αντίδρασης του μυαλού τους σε κάθε «αισθητό ουσιαστικό».

Οταν τελείωσαν έβαλαν στο πρόγραμμά τους την πρόκληση να προβλέψει την εγκεφαλική λειτουργία για δύο λέξεις βασιζόμενο στους εγκεφαλικούς χάρτες που διέθεταν για τις υπόλοιπες 58. Το αποτέλεσμα ήταν προβλέψεις κατά 77% επιτυχείς. Στο επόμενο βήμα ζήτησαν την πρόβλεψη μιας λέξης από τους χάρτες 1.000 άλλων. Το αποτέλεσμα ξεπέρασε κάθε προσδοκία τους! Ο υπολογιστής μπορούσε να προβλέψει τον χάρτη εγκεφαλικών λειτουργιών για κάθε σκέψη σχετική με μία λέξη, ακόμη και χωρίς να του έχουν δοθεί εκ των προτέρων οι χάρτες που σχετίζονταν με αυτή τη λέξη.

«Πιστεύουμε ότι ανακαλύψαμε κάποια από τα δομικά στοιχεία με τα οποία ο εγκέφαλός μας αναπαριστά τις έννοιες» δήλωσε ο Μίτσελ. «Με τη βοήθεια του υπολογιστή αυτά τα δομικά στοιχεία μπορούν να συναρμολογηθούν ώστε να προβλέψουν την ενεργοποίηση των νευρώνων για κάθε αισθητό ουσιαστικό». Αλλά, εκτός από αυτές τις αναπαραστάσεις αισθητών εννοιών, οι ερευνητές του Κάρνεγκι-Μέλον εντόπισαν και τους χάρτες ενεργοποίησης που σχετίζονται με σκέψεις σχεδιασμού και μακροπρόθεσμης μνήμης. Οταν, π.χ., κάποιος σκέπτεται ένα μήλο, μνήμες του αναδύονται σχετικά με την τελευταία φορά που είχε φάει μήλο ή ξεκινούν σκέψεις για το πώς να αποκτήσει ένα μήλο. «Αυτό» είπε ο Τζαστ «μας οδηγεί σε μια θεωρία διανόησης που θα βασίζεται στην εγκεφαλική λειτουργία».

Οπως χαρακτηριστικά δήλωσε ο Κένεθ Γουάνγκ, ένας αξιωματούχος του NSF – της ΓΓΕΤ των ΗΠΑ, που χρηματοδοτεί αυτή την έρευνα -, «οι Μίτσελ και Τζαστ ξεκίνησαν με κάποιες θεμελιώδεις ιδέες από το πώς μαθαίνουν οι μηχανές και κατέληξαν όχι μόνο να μας αποδείξουν τις ικανότητες της υπολογιστικής τους μεθόδου αλλά και να ανοίξουν τον δρόμο στην κατανόηση της γλώσσας του εγκεφάλου. Εχουμε τώρα εμπρός ανοιχτές όλες τις δυνατότητες διερεύνησης της λεπτής δομής που διασυνδέει την εγκεφαλική λειτουργία με τις διεργασίες σκέψης».

Πρώτοι ωφελημένοι από αυτή την αποκρυπτογράφηση θα είναι οι πάσχοντες από αυτισμό, παρανοϊκή σχιζοφρένεια ή σημασιολογική διαταραχή όπως η «ασθένεια του Pick». Από εκεί και πέρα… το πεδίο είναι ανοιχτό σε κάθε φαντασίωσή μας. Το προφανές είναι να σκεφθούμε ότι δεν θα υπάρχουν πλέον μυστικά για τους ισχυρούς: η σκέψη όποιου αντιπάλου πέφτει στα χέρια τους θα είναι αναγνώσιμη, χωρίς να χρειάζονται πια οροί αληθείας ή βασανιστήρια. Αλλά ακόμη και χωρίς αυτό το κακό σενάριο, πώς θα είναι άραγε η ζωή μεθαύριο, σε έναν κόσμο όπου αντί για ρολόι στο χέρι μας θα έχουμε έναν αναγνώστη σκέψεων; Ενας κόσμος σιωπηλός, χωρίς ψεύτες; Υποπτα αγγελικός μου ακούγεται…

Το ΒΗΜΑ, 08/06/2008 , Τάσος Καφαντάρης – http://www.antifono.gr/