Πολύτιμα έργα τέχνης όπως αυτά που ανακαλύφθηκαν στο διαμέρισμα του 80χρονου Κορνήλιου Γκούρλιτ στο Μόναχο, φαίνεται ότι το Γ’ Ράιχ άρπαξε και….
Μόνο η κορυφή του παγόβουνου – δηλαδή, της πολύτιμης λείας που έκλεψαν ο Χίτλερ και οι Ναζί του πριν και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου – είναι τα 1.406 έργα ηχηρών και πανάκριβων ονομάτων της τέχνης, που ανακαλύφθηκαν πίσω από βουνά με ληγμένες κονσέρβες σε διαμέρισμα του Μονάχου. Μένει να ανακαλυφθούν χιλιάδες ακόμη έργα, που συνηθίσαμε να τα θεωρούμε κατεστραμμένα ή χαμένα για πάντα, ή είναι άγνωστα ακόμη και στους ειδικούς. Εργα που πέρασαν από τα χέρια κυρίως Εβραίων σε εκείνα των «ειδικών» του Αδόλφου. Αρκεί να σκεφθεί κάποιος ότι τουλάχιστον 20.000 έργα είχαν αφαιρέσει οι Ναζί μόνο από τα κρατικά γερμανικά μουσεία και το ένα τρίτο από αυτά ουδείς γνωρίζει ακόμη πού βρίσκονται.
Ολα αυτά δεν τα λέει μόνο η κοινή λογική, αλλά και ο καθηγητής στο ΜακΚίνα Κόλετζ του Κλέρμοντ της Καλιφόρνιας Τζόναθαν Πετρόπουλος, ο πιο ειδικός ίσως επί της σχέσης των Εθνικοσοσιαλιστών με την τέχνη, συγγραφέας των βιβλίων «Ο κόσμος της τέχνης στη ναζιστική Γερμανία» (Oxford University Press, 2000), «Οι εστεμμένοι και οι Ναζί» (2006) και «Η τέχνη ως πολιτική στο Τρίτο Ράιχ» (1996) και διευθυντής ερευνών της αμερικανικής Προεδρικής Επιτροπής για το Ολοκαύτωμα. Ο εμπειρογνώμων βοήθησε πρόσφατα για την επιστροφή πέντε – λεηλατημένων από τους Ναζί – πινάκων του Γκούσταφ Κλιμτ στην κληρονόμο των νόμιμων κατόχων τους (πουλήθηκαν συνολικά προς 328 εκατ. δολάρια). Ο δρ Πετρόπουλος (Γιάννη τον φωνάζει ακόμη ο πατέρας του, που γεννήθηκε το 1930 στο Θησείο και μετανάστευσε το 1950 στο Λος Αντζελες) βάζει στο ταμπλό του τεράστιου και πανάκριβου παιχνιδιού της λεηλασίας τέχνης από τους «ειδικούς» του Χίτλερ και την Ελλάδα. Τους έλληνες Εβραίους, όχι μόνο στη Θεσσαλονίκη – όπου στάλθηκαν κατά χιλιάδες στα στρατόπεδα συγκέντρωσης – αλλά και στην Αθήνα και στη Ρόδο.
«Υπάρχουν δεκάδες αν όχι χιλιάδες των χιλιάδων έργα που αφαιρέθηκαν από τους Εβραίους στην Ευρώπη, τα οποία ακόμη δεν έχουν βρεθεί», λέει στα «ΝΕΑ». «Οι Ρώσοι έχουν επίσης εκατοντάδες χιλιάδες αντικείμενα τέχνης που πήραν ως λάφυρα και τα κρατούν στις αποθήκες του Ερμιτάζ και του Μουσείου Πούσκιν. Η επιστροφή όλων αυτών των αντικειμένων θα είναι έργο αρκετών γενεών και δεν πρόκειται ποτέ να ολοκληρωθεί 100%».
«Η ανακάλυψη των πινάκων στο διαμέρισμα του Κορνήλιου Γκούρλιτ», προσθέτει ο δρ Πετρόπουλος (του οποίου την άποψη με βάση την εμπειρία του ζήτησαν οι «Νιου Γιορκ Τάιμς» και τα μεγάλα ειδησεογραφικά πρακτορεία), «αντιπροσωπεύει τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη από την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στα χέρια ιδιώτη. Από τότε που οι συμμαχικές δυνάμεις βρήκαν εκατομμύρια αντικείμενα τέχνης, στο τέλος του πολέμου, μέσα σε κάστρα και ορυχεία αλατιού, η μόνη σημαντικότερη εξέλιξη ήταν η αποκάλυψη στις αρχές του ’90 ότι και ο Κόκκινος Στρατός πήρε έργα τέχνης ως λάφυρα πολέμου και δεν τα επέστρεψε».
Τώρα που 1.406 έργα με υπογραφές Πικάσο, Ματίς, Σαγκάλ, Κόκοσκα, Κλε, Καναλέτο, Ντιξ και άλλων θα «πέσουν» στην αγορά της τέχνης, θα επηρεάσει άραγε αυτό τις οικονομικές ισορροπίες; – πέρα από το ηθικό ζήτημα της επιστροφής των λεηλατημένων. «Δεν το πιστεύω», είναι η απάντηση του ελληνικής καταγωγής καθηγητή στο Κλέρμοντ. «Δεν θα πουληθούν όλα μαζί. Τουλάχιστον 300 από αυτά προέρχονται από γερμανικά μουσεία, όπου και πιθανότατα θα επιστρέψουν. Πιστεύω όμως ότι αυτή η μεγάλη ανακάλυψη θα οδηγήσει σε νέες μελέτες και στοιχεία για πολύ σημαντικούς καλλιτέχνες – στον θησαυρό περιλαμβάνονται και έργα τα οποία οι ειδικοί δεν ήξεραν καν ότι υπήρχαν. Πιστεύω επίσης ότι η υπόθεση Γκούρλιτ θα επανενεργοποιήσει τον τομέα των ανακτήσεων λεηλατημένης τέχνης. Σε λίγες περιπτώσεις είχε προκληθεί η ίδια διαδικασία, όπως έγινε και με την επιστροφή των πέντε πινάκων του Γκούσταφ Κλιμτ στους κληρονόμους της οικογένειας Μπλοχ Μπάουερ (υπέγραψα την εμπειρογνωμοσύνη στη συγκεκριμένη υπόθεση)».
Εκείνο στο οποίο επιμένει ο Τζόναθαν Πετρόπουλος είναι το σημείο που τονίζουν και όλοι οι ειδικοί: η καθυστέρηση ανακοίνωσης των ευρημάτων από τις γερμανικές Αρχές και η αποφυγή δημοσίευσής τους στο Διαδίκτυο, όπου κατά τον δρα Πετρόπουλο οι επιζήσαντες (ένας από αυτούς, σημειώνει, είναι και ο πατέρας του) να τα δουν και να καταφέρουν να τα ανακτήσουν προτού είναι αργά για εκείνους, αλλά και το κοινό να μπορεί, σε περίπτωση που γνωρίζει, να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες για τα έργα. «Είναι απογοητευτικό να βλέπει κάποιος ότι άνθρωποι του τομέα μας, στους οποίους κι εγώ και άλλοι ειδικοί στέλνουμε καθημερινά e-mail, αποκλείουν κάθε πληροφορία. Αυτή η υπόθεση απαιτεί και συνεργασία και διαφάνεια».
Το εντυπωσιακό είναι ότι τα έργα αυτά είχαν χαρακτηρισθεί «εκφυλισμένη τέχνη» από τους Ναζί, αλλά «ο Χίτλερ και τα στελέχη του, ειδικότερα ο Γκέμπελς και ο Γκέρινγκ, επιχείρησαν να τα πωλήσουν για να προσκτήσουν ξένο συνάλλαγμα. Γι’ αυτό και προσέλαβαν εμπόρους όπως ο Χίλντεμπραντ Γκούρλιτ που θα τα πωλούσαν στο εξωτερικό. Πιστεύω ότι τους σταμάτησε ο πόλεμος όταν έγινε πλέον αδύνατο να εκποιήσουν έργα στις Ηνωμένες Πολιτείες (τη μεγαλύτερη αγορά τέχνης τότε) από τους νόμους περί Συναλλαγών με τον Εχθρό. Ετσι σταμάτησε και το εν λόγω πρόγραμμα πρόσκτησης συναλλάγματος».
Υπάρχουν ακόμη πολλά αναπάντητα ερωτήματα για το μέλλον των έργων που ανακαλύφθηκαν στο Μόναχο. Οπως, τι θα απογίνουν εάν δεν γίνει δυνατό να βρεθούν οι νόμιμοι ιδιοκτήτες τους; «Αυτό είναι ζήτημα των γερμανικών Αρχών. Ωστόσο στην περίπτωση της Δημοπρασίας Μάουερμπαχ στη Βιέννη, το 1996, βγήκαν στο σφυρί χιλιάδες έργα που τελικά είχαν χαρακτηριστεί ως “αγνώστων κατόχων”. Βεβαίως δεν είχαν την αξία των έργων της υπόθεσης Γκέρλιτ. Τότε τα έσοδα από την πώληση πήγαν στην εβραϊκή κοινότητα της Βιέννης (και σε φιλανθρωπικά ιδρύματα)».
Κάτι πολύ ενδιαφέρον, πάντως, κατά τον ειδικό, είναι ότι στην εκποίηση η τιμή έργων που είχαν κλέψει οι Ναζί είναι κατά πολύ μεγαλύτερη από εκείνη έργων που δεν έχουν την ίδια «ρετσινιά». Παράδειγμα το πορτρέτο της Αντέλε Μπλοχ Μπάουερ, το οποίο όταν επέστρεψε στους κληρονόμους πωλήθηκε προς 135 εκατ. δολάρια, τιμή ρεκόρ για έργο του Κλιμτ. «Αυτό αποδεικνύει όμως και ότι τα έργα αυτά είναι εξαιρετικά πολύτιμα», καταλήγει.
Παύλος Η. Αγιαννίδης