O «πρώτος ιερός πόλεμος» στην αρχαία Ελλάδα και το ηθικό δίδαγμα των προγόνων μας

Όταν ο Ηρακλής έκοψε και το τελευταίο αθάνατο κεφάλι της Λερναίας Ύδρας, το πήρε και το έθαψε βαθιά στη γη, τοποθετώντας πάνω…
του έναν βράχο. Ύστερα βούτηξε τα βέλη του στη δηλητηριώδη χολή του τέρατος κάνοντάς τα θανατηφόρα.

Κι αν οι μύθοι έχουν πάντα μια δόση ιστορικής αλήθειας, τότε ο άθλος του Ηρακλή είναι η παλιότερη γνωστή αναφορά σε βιολογικό πόλεμο! Ιστορικά εξάλλου η λέξη «τοξικός» προέρχεται από τα εμβαπτισμένα στο δηλητήριο βέλη του τόξου του Ηρακλή: τοξικός ίσον θανατηφόρος, μας λέει ο αρχαίος μύθος (όπως μας παραδίδει την ετυμολογία ο Διοσκουρίδης)!

Η ανθρωπότητα έχει δυστυχώς αιματοκυλιστεί πολλάκις στην παγκόσμια ιστορία της και τα μαζικά εγκλήματα δεν λείπουν από την οικουμένη: γενοκτονίες, εθνοκαθάρσεις και λοιπά ξεκληρίσματα πληθυσμών στέκουν ζοφερά ορόσημα της ανθρώπινης αχρειότητας.

Η Ιστορία δεν φαίνεται βέβαια να παίρνει το μάθημά της, αφήνοντας λες τους αρχαίους προγόνους μας μόνους στην οδύσσεια για σοφία και σωφροσύνη. Γιατί η δική τους μαζική δολοφονία λειτούργησε ως πολύτιμο μάθημα που θα διέπνεε έκτοτε τον ελληνικό πολιτισμό, αποτρέποντάς τον από μαζικές εξοντώσεις πληθυσμών.

Το σκηνικό της φρίκης στήθηκε κατά το 590 π.X. στην πόλη Κίρρα, επίνειο των Δελφών, όταν τα κράτη μέλη της Δελφικής Αμφικτιονίας αποφάσισαν να απαλλαγούν από τα καμώματά της δηλητηριάζοντας μαζικά τον πληθυσμό της ώστε να μη μείνει κανένας, μήτε γέρος, μήτε νέος, μήτε βρέφος.

Το ζοφερό περιστατικό της δηλητηρίασης του πόσιμου νερού της Κίρρας με ελλέβορο από την αντίπαλη ομοσπονδία μετατράπηκε στην πιο μαύρη στιγμή του Πρώτου Ιερού Πολέμου, αν και το μάθημα που αποκόμισε ένας ολόκληρος πολιτισμός που είπανε «Κοινό των Ελλήνων» ήταν αποφασιστικής σημασίας τόσο για τη δική του ιστορία όσο και τις τύχες λίγο-πολύ του τότε γνωστού κόσμου.

Η τραγική κατάληξη της πολιορκίας της Κίρρας κατά τον Πρώτο Ιερό Πόλεμο (595-585 π.X.) είναι μάλιστα η αρχαιότερη καταγεγραμμένη περίπτωση μαζικής εξολόθρευσης, αν και η «καινοτομία» των αρχαίων Ελλήνων, για κείνους τουλάχιστον, θα έληγε εκεί…

Η «πέτρα του σκανδάλου» Κίρρα

Η αρχαία Κίρρα βρισκόταν στα σύνορα των Φωκίδας με την Οζολία Λοκρίδα και για μια μακρά περίοδο υπήρξε προσδεμένη στο άρμα των Φωκέων. Χτισμένη σε νευραλγικό σημείο του Κρισαίου Κόλπου, σε μια στρατηγική θέση όπου διασταυρώνονταν οι δρόμοι από τη Θεσσαλία, τη Βοιωτία και την Αιτωλία με τα θαλάσσια περάσματα από την Πελοπόννησο και τα νησιά, ήταν το κοντινότερο λιμάνι στους Δελφούς.

Η πόλη αναφέρεται από τον Όμηρο στην «Ιλιάδα» ως Κρίσα και από τον ποιητή Αλκαίο ως Κίρσα, ενώ ο Παυσανίας και ο Στράβωνας την αποκαλούν Κίρρα. Η Κίρρα φαίνεται να κατοικήθηκε κατά την πρωτοελλαδική εποχή και εξελίχθηκε σταδιακά σε σημαντικό εμπορικό κέντρο (στους μεσοελλαδικούς χρόνους), αφού στο λιμάνι της κατέφθαναν οι προσκυνητές των Δελφών και διακινούνταν αγαθά προς όλη την ευρύτερη περιοχή.

Η μεγάλη ακμή που απέκτησε γέννησε όμως στους κατοίκους της μεγάλες φιλοδοξίες, όταν μπλέχτηκαν στην προσπάθεια για τον έλεγχο της κοιλάδας του Πλειστού αλλά και του Μαντείου των Δελφών. Η Δελφική Αμφικτιονία την κατηγόρησε ότι εκμεταλλευόταν οικονομικά τους προσκυνητές του μαντείου, δίνοντας έτσι το έναυσμα να ξεσπάσει ο δεκαετής Πρώτος Ιερός Πόλεμος που έμελλε να οδηγήσει στην καταστροφή της το 590 π.Χ.

Το στυγερό έγκλημα

Η φωκική πόλη Κίρρα σύρθηκε λοιπόν σε πόλεμο με τα στρατεύματα της Δελφικής Αμφικτιονίας, μιας θρησκευτικο-πολιτικής ομοσπονδίας που αποτελούνταν από Θεσσαλούς, Σικυώνιους και Αθηναίους κυρίως, παρά το γεγονός ότι εκπροσωπούνταν δώδεκα φυλές της Στερεάς Ελλάδας και της Θεσσαλίας.

Οι πολίτες της Κίρρας μπορεί μεν να παρενοχλούσαν όσους ανέβαιναν στο ιερό των Δελφών αποσπώντας χρήματα (και καταπατώντας κάποιες εκτάσεις που ανήκαν στο ιερό), τα βαθύτερα αίτια του πολέμου βρίσκονταν ωστόσο στις υπέρμετρες φιλοδοξίες των Θεσσαλών να επικρατήσουν οριστικά στη Φωκίδα και να ελέγξουν το Μαντείο των Δελφών, την ίδια ώρα που και οι Σικυώνιοι είχαν τα δικά τους συμφέροντα, να απαλλαγούν οριστικά από τους κιρραίους πειρατές δηλαδή που δρούσαν ανεξέλεγκτα στον Κορινθιακό Κόλπο και είχαν εξελιχθεί σε μεγάλο βραχνά.

Οι παντοδύναμοι Θεσσαλοί είχαν εξασφαλίσει άλλωστε τον πλήρη έλεγχο της δελφικής συμμαχίας, την οποία είχαν μετατρέψει σε όργανό τους στην απόπειρα να πάρουν τα σκήπτρα του Μαντείου των Δελφών. Ο μόνος αντίπαλός τους ήταν οι Φωκείς και οι ανεξάρτητες ακόμα πόλεις Κρίσα και Κίρρα (το επίνειό της).

Το σκηνικό του πολέμου είχε στηθεί, αν και τα πράγματα δεν πήγαιναν ακριβώς όπως τα είχαν σχεδιάσει οι εισβολείς. Παρά τη μακροχρόνια πολιορκία από στεριά και θάλασσα, η πόλη δεν έλεγε να πέσει και η αντίσταση των κατοίκων της είχε κάτι από την παροιμιώδη γενναιότητα των αρχαίων Ελλήνων. Κάτι έπρεπε να γίνει για να καμφθεί η αντίσταση και οι προτάσεις έπεφταν βροχή. Μέχρι να στραφεί τουλάχιστον η συζήτηση στο νερό.

Ένα από τα πολυτιμότερα αγαθά του πλανήτη δηλαδή τη σπουδαιότητα του οποίου γνώριζαν οι άνθρωποι από την αρχαιότητα και ακόμα πιο παλιά. Αν και τώρα ήταν η πρώτη φορά που το πόσιμο νερό θα μετατρεπόταν σε όπλο και μάλιστα μαζικής καταστροφής! Το σκεπτικό ήταν απλό: όλοι χρειάζονταν νερό και αν αυτό δηλητηριαζόταν, τότε θα προέκυπτε σοβαρό πρόβλημα.

Το Αμφικτιονικό Συνέδριο, με επικεφαλής την Αθήνα και τη Σικυώνα, κήρυξε τον ιερό πόλεμο στους ιερόσυλους Κιρραίους δίνοντας όρκο φοβερό στο δελφικό ιερατείο να εξαφανίσουν την πόλη από προσώπου γης, να καταστρέψουν τους αγρούς και τα καρποφόρα δέντρα της και τίποτα να μη θυμίζει ότι κάποτε ζούσε κάποιος εκεί. Είχαν εξάλλου τη σύμφωνη γνώμη του ίδιου του Απόλλωνα, καθώς διά στόματος Πυθίας πήραν τη διαβεβαίωση ότι ο ολύμπιος θεός είχε καταραστεί την ιερόσυλη πόλη. Αν ο Απόλλωνας δεν θα έδειχνε κανένα έλεος στα γυναικόπαιδα, έτσι αμείλικτα έπρεπε να φανούν και τα συμμαχικά στρατεύματα!

Και πράγματι φάνηκαν. Οι σύμμαχοι πολιόρκησαν την καλά οχυρωμένη Κίρρα και παρά τις διαφορετικές εκδοχές που παραθέτουν οι αρχαίοι συγγραφείς, όλοι συμφωνούν πως οι πολιορκητές διέκοψαν την παροχή νερού προς την πόλη (είτε εκτρέποντας τον ποταμό είτε καταστρέφοντας τον υπόγειο αγωγό ύδρευσης) και μόλυναν το νερό με ελλέβορο, ο οποίος ήταν γνωστό για τις ισχυρές καθαρτικές του ιδιότητες. Kατόπιν επανέφεραν την παροχή νερού στην πόλη και το δηλητηριώδες φυτό έκανε τη δουλειά του.

Συναίνεση και πάλι δεν υπάρχει για το τι συνέβη τελικά στην Κίρρα, αν και η μοίρα της είχε σφραγιστεί. Άλλοι αναφέρουν πως ο πληθυσμός αποδεκατίστηκε από το τοξικό νερό και, κατ’ άλλους, η διάρροια αποδυνάμωσε τόσο πολύ τους κατοίκους που οποιαδήποτε αντίσταση ήταν πια αδύνατη. Κι έτσι εξολοθρεύτηκαν από τα στρατεύματα της Αμφικτιονίας που δεν έδειξαν κανένα έλεος, όπως είχαν υποσχεθεί.

Κανένα όμως! Μετά τη νίκη τους, ο δελφικός συνασπισμός πότισε τα χωράφια της Κίρρας με το δηλητηριασμένο νερό για να μην ξαναφυτρώσει ποτέ και τίποτα στα εύφορα μέχρι πρότινος εδάφη. Όταν ο περιηγητής Παυσανίας επισκέφθηκε τον τόπο μπόλικους αιώνες αργότερα, το έδαφος ήταν ακόμα στέρφο. «Ο κάμπος γύρω από την Κίρρα είναι ακαλλιέργητος γιατί η γη είναι ακόμα καταραμένη και οι κάτοικοι δεν μπορούν να φυτέψουν δέντρα», γράφει ο Παυσανίας, ο οποίος αποδίδει μάλιστα το σχέδιο της μαζικής δολοφονίας στον αθηναίο νομοθέτη Σόλων τον Σοφό! Η σοφία του οποίου δεν πήγαζε βέβαια από τη ζοφερή πράξη, αλλά το ηθικό δίδαγμα όταν αντίκρισε τον αποδεκατισμένο πληθυσμό και τα άμοιρα παιδιά, δίνοντας όρκο ιερό να μην ξανασυμβεί ποτέ τέτοιο έγκλημα σε ελληνικό έδαφος.

Ιστορική συναίνεση δεν υπάρχει ούτε για τον εμπνευστή του ξεκληρίσματος της Κίρρας. Σύμφωνα με τον Φροντίνο, ειδικό στα στρατηγήματα, που έγραψε τον 1ο αιώνα μ.X., ήταν ο τύραννος της Σικυώνος και επικεφαλής της πολιορκίας, Kλεισθένης, αυτός που εφάρμοσε τον τακτικισμό. Στη σχετική αναφορά του Πολύαινου (2ος αιώνας μ.X.) επισημαίνεται ότι οι πολιορκητές ανακάλυψαν έναν κρυμμένο αγωγό που μετέφερε το νερό μέσα στην πόλη και κατά τον ιστορικό, ήταν ο στρατηγός των Θεσσαλών, Eυρύλοχος, αυτός που συμβούλευσε τους συμμάχους να συλλέξουν μεγάλες ποσότητες ελλέβορου από τη γειτονική Aντίκυρα και να τις ρίξουν στο νερό.

O Παυσανίας απέδωσε όμως το δολοφονικό σχέδιο στον ίδιο τον Σόλωνα, ο οποίος όχι μόνο σκέφτηκε το μοιραίο σχέδιο αλλά πειραματίστηκε κιόλας με τα δηλητήρια για να βρει το αποτελεσματικότερο για το τρεχούμενο νερό! Σύμφωνα με τον περιηγητή, ο Σόλων ο Αθηναίος εξέτρεψε τη ροή του ποταμού Πλείστου ώστε να μην περνάει μέσα από την Kίρρα. Οι πολιορκημένοι άντεξαν όμως τη δοκιμασία αντλώντας ύδωρ από τα πηγάδια και συλλέγοντας το βρόχινο νερό.

Τότε ήταν που ο αθηναίος νομομαθής και επικεφαλής των αθηναϊκών δυνάμεων (κατ’ άλλους, στρατηγός των Αθηναίων στη συγκεκριμένη περιπέτεια ήταν ο Αλκμαίων) έβαλε τους άντρες του να συλλέξουν ρίζες ελλέβορου και να τις ρίξουν στο ποτάμι. Όταν έκρινε δε ότι το νερό ήταν αρκούντως μολυσμένο, άλλαξε και πάλι τη ροή του ποταμού ώστε να διατρέξει ξανά την πόλη. Οι διψασμένοι κάτοικοι της Kίρρας ήπιαν αχόρταγα από το τοξικό νερό και ασθένησαν βαριά.

O τέταρτος άνθρωπος στον οποίο αποδίδεται το μαύρο πλάνο ήταν ένας γιατρός ονόματι Nεβρός, ένας από τους Aσκληπιάδες (οπαδός του θεραπευτή Aσκληπιού, γιου του Aπόλλωνα). Σύμφωνα με αρχαίες ιατρικές πηγές, ο Nεβρός ήταν πρόγονος του μεγάλου γιατρού Iπποκράτη. H αναφορά που εμπλέκει τον Nεβρό είναι η αρχαιότερη που μας παραδίδεται, γραμμένη μόλις έναν αιώνα μετά την καταστροφή της Kίρρας. Η πηγή της είναι ο συγγραφέας Θεσσαλός, που αναφέρεται ως γιος του Iπποκράτη.

O Θεσσαλός επισκέφθηκε την Aθήνα στα τέλη του 5ου αιώνα π.X. ως απεσταλμένος της Kω και έγραψε ότι αφότου η οπλή ενός αλόγου έσπασε τον μυστικό αγωγό που μετέφερε το νερό στην Kίρρα κατά τη διάρκεια μιας πολιορκίας, ο γιατρός Nεβρός βοήθησε τους πολιορκητές ρίχνοντας στο νερό μια φαρμακευτική ουσία που επέφερε εντερικές δυσλειτουργίες στους κατοίκους της Kίρρας, χαρίζοντας έτσι τη νίκη στη Δελφική Αμφικτιονία.

Η κατάληξη της ιστορίας μας, όπως κι αν έγινε τελικά, ήταν ολότελα τραγική, καθώς ο πληθυσμός της Κίρρας εξολοθρεύτηκε ολοσχερώς με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. H αφήγηση μάλιστα του αποτρόπαιου περιστατικού εθεωρείτο παλιότερα ότι ανήκε στη σφαίρα του μύθου, καθώς δεν μπορούσαν να δεχτούν οι αρχαίοι μας πρόγονοι ότι κάποιος δικός τους θα έκανε ένα τέτοιο ανήκουστο έγκλημα!

Οι ιστορικοί πείστηκαν όμως ότι η ιστορία ήταν αληθινή όταν την ανακάλυψαν σε κείμενα του ρήτορα Αισχίνη (4ος αιώνας π.X.) και ορισμένων ακόμα αξιόπιστων ελλήνων συγγραφέων (Στράβωνας και Διόδωρος ο Σικελιώτης).

Ευτυχώς, αυτή η μορφή ολοκληρωτικού πολέμου δεν φαίνεται να ξαναχρησιμοποιήθηκε από Έλληνες κατά Ελλήνων ποτέ στον αρχαίο κόσμο, καθώς η αμφικτιονική συμμαχία αποτροπιάστηκε από την κατάληξη του σχεδίου της και έδωσε όρκο ιερό να μην ξαναπροβεί σε μαζική εξολόθρευση πληθυσμού.

Οι πόλεμοι θα δίνονταν πια στο πεδίο της μάχης μεταξύ στρατών, αφήνοντας τον άμαχο πληθυσμό κατά μέρος. Η μόλυνση του νερού κρίθηκε απαράδεκτη και στο εξής απαγορευόταν διά ροπάλου από τους κανόνες του πολέμου.

Αν το αρχαιότερο καταγεγραμμένο γεγονός δηλητηρίασης πόσιμου νερού και μαζικής δολοφονίας συνέβη στην Ελλάδα, εκεί έλαβε επίσης χώρα και ένα ιερό συμβόλαιο τιμής που δυστυχώς δεν θα ακολουθούσε η οικουμένη με τον ίδιο ευλαβικό τρόπο που μαγεύτηκε από τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό και τα ιδανικά του. Αυτή η κληρονομιά των προγόνων μας θα περνούσε στα «ψιλά» της Ιστορίας, καθώς έκτοτε ο σκοπός θα αγίαζε όλα τα μέσα…